Αυτισμός και εκπαίδευση
Ο αυτισμός, ή αλλιώς Διαταραχή Αυτιστικού Φάσματος (ΔΑΦ), είναι μια νευροαναπτυξιακή διαταραχή η οποία εντοπίζεται περίπου στο 1% του πληθυσμού και επηρεάζει διάφορους τομείς της ζωής ενός ατόμου. Ο μεγαλύτερος αντίκτυπος του αυτισμού αφορά την κοινωνική αλληλεπίδραση, την επικοινωνία και τη γενική συμπεριφορά και επομένως η εκπαίδευση των παιδιών με αυτισμό απαιτεί ιδιαίτερη ευαισθησία και γνώσεις.
Όπως όλες οι νευροαναπτυξιακές διαταραχές, ο αυτισμός εμφανίζεται από την παιδική ηλικία και δεν προκύπτει από κάποιο τραύμα ή εξωτερικό γεγονός και φυσικά δεν είναι κάτι που αποκτά κανείς στην πορεία της ζωής του, ούτε φυσικά μπορεί να «μεταδοθεί» από άνθρωπο σε άνθρωπο. Αυτό που τον κάνει ξεχωριστό είναι η ποικιλομορφία του—τα συμπτώματα και η έντασή τους διαφέρουν σημαντικά από άτομο σε άτομο. Γι’ αυτό και μιλάμε για «φάσμα» αυτισμού. Στη σύγχρονη κλινική προσέγγιση, δεν θεωρείται μια διαταραχή με συγκεκριμένα, σταθερά χαρακτηριστικά που ισχύουν για όλους. Αντίθετα, περιγράφεται ως ένα ευρύ πεδίο συμπτωμάτων που έχουν κοινό παρονομαστή μια νευροαναπτυξιακή ιδιαιτερότητα.
Ιστορικά στοιχεία για τον αυτισμό
Η φροντίδα και η εκπαίδευση παιδιών με αυτισμό ανέκαθεν αποτελούσε πρόκληση. Στις αρχές του 20ού αιώνα, η κατανόηση και η αντιμετώπιση του αυτισμού ήταν περιορισμένες και σαφώς διαφορετικές σε σχέση με αυτό που γνωρίζουμε και κάνουμε σήμερα. Το 1911, ο Ελβετός ψυχίατρος Eugen Bleuler εισήγαγε τον όρο «αυτισμός» για να περιγράψει ένα σύμπτωμα της σχιζοφρένειας, αναφερόμενος στην έντονη εσωστρέφεια και απομόνωση που παρατηρούσε σε ορισμένους ασθενείς [1]Bleuler, E. (1911). Dementia Praecox oder Gruppe der Schizophrenien. Leipzig: Deuticke.. Αυτή η σύνδεση με τη σχιζοφρένεια κυριάρχησε για δεκαετίες, οδηγώντας σε συγχύσεις και ακατάλληλες θεραπείες για τα άτομα με αυτισμό.
Το 1943, ο ψυχίατρος Leo Kanner δημοσίευσε μια μελέτη όπου περιέγραψε 11 παιδιά με χαρακτηριστικά που σήμερα αναγνωρίζονται ως αυτισμός, εισάγοντας τον όρο «πρώιμος παιδικός αυτισμός» [2]Kanner, L. (1943). Autistic disturbances of affective contact. Nervous Child, 2, 217-250.. Παράλληλα, το 1944, ο Αυστριακός παιδίατρος Hans Asperger περιέγραψε μια ηπιότερη μορφή της διαταραχής, γνωστή σήμερα ως σύνδρομο Asperger [3]Asperger, H. (1944). Die ‘Autistischen Psychopathen’ im Kindesalter. Archiv für Psychiatrie und Nervenkrankheiten, 117, 76-136. Ωστόσο, τα ευρήματα των ερευνών τους δεν έτυχαν ευρείας αναγνώρισης εκείνη την εποχή. Αργότερα, βέβαια, αναγνωρίστηκε η αξία τους και η επιστημονική κοινότητα προσέγγιζε τον αυτισμό με νευροαναπτυξιακά χαρακτηριστικά, με τρόπο παρόμοιο όπως αυτό που γίνεται και σήμερα.
Αυτισμός και Εκπαίδευση
Στις αρχές του 20ού αιώνα, σε παγκόσμιο επίπεδο, η εκπαίδευση παιδιών με αυτισμό ήταν ανύπαρκτη, καθώς, όπως αναφέραμε και πιο πάνω, η κατανόηση της διαταραχής ήταν περιορισμένη και συχνά συγχεόταν με άλλες διαταραχές, ψυχιατρικής φύσεως. Γενικότερα, παρόμοια ήταν η κατάσταση και στην ειδική αγωγή, καθώς η εκπαίδευση για παιδιά με αναπηρίες ήταν ανύπαρκτη σε πολλές χώρες, ενώ σε άλλες βρισκόταν σε εμβρυακό στάδιο.
Στην Ελλάδα, οι πρώτες προσπάθειες για την εκπαίδευση ατόμων με ειδικές ανάγκες ξεκίνησαν στις αρχές του 20ού αιώνα, με την ίδρυση του «Οίκου Τυφλών» το 1906, που στόχευε στην προστασία και εκπαίδευση τυφλών παιδιών ηλικίας 7-18 ετών [4]Χαρίση, Α., Ηλιάδου-Τάχου, Σ., Αναστασίου, Δ. (n.d.). Οι απαρχές της εκπαίδευσης των ατόμων με ειδικές ανάγκες στην Ελλάδα τις πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα: ο ρόλος της παιδολογίας και του Εμμ. Λαμπαδάριου. Ανάρτηση στο academia.edu και το docplayer.gr.. Η δεκαετία του 1920, παρά το γενικά τεταμένο πολιτικό κλίμα, σηματοδότησε την έναρξη συζητήσεων για την ανάγκη ειδικής εκπαίδευσης παιδιών με νοητική υστέρηση και συμπεριφορικές διαταραχές. Έτσι, το 1929, στο πλαίσιο εκπαιδευτικής μεταρρύθμισης, προβλέφθηκε η ίδρυση σχολείων για την αγωγή παιδιών με νοητική υστέρηση. Ωστόσο, η έλλειψη εξειδικευμένων δομών και κατάλληλου εκπαιδευτικού προσωπικού περιόρισε την αποτελεσματικότητα αυτών των πρωτοβουλιών [5]Καρδαράκος, Δ. (2011). Η Ιστορία της Ειδικής Αγωγής στην Ελλάδα (μέχρι το 1970). Εθνική Ομοσπονδία Τυφλών..
Μια σημαντική εξέλιξη σημειώθηκε το 1937 με την ίδρυση του Προτύπου Ειδικού Σχολείου Αθηνών (ΠΕΣΑ). Το σχολείο αυτό αποτέλεσε ορόσημο για την ειδική εκπαίδευση στην Ελλάδα, καθώς εφάρμοσε πρωτοποριακές μεθόδους για την εποχή, όπως η δημιουργική απασχόληση και η θεραπευτική γυμναστική. Παρόλα αυτά, η εκπαίδευση παιδιών με αυτισμό παρέμεινε ανεπαρκής, καθώς η διαταραχή σε διεθνές επίπεδο παρέμενε “αόρατη” και δεν είχε μελετηθεί ως μια ξεχωριστή νευροαναπτυξιακή οντότητα.
Συνολικά, από τις αρχές του 20ού αιώνα έως και τα τέλη του, η εκπαίδευση παιδιών με αυτισμό διεθνώς και φυσικά και στην Ελλάδα χαρακτηριζόταν από αποσπασματικές και γενικευμένες προσεγγίσεις, λόγω της περιορισμένης κατανόησης της διαταραχής και της έλλειψης εξειδικευμένων προγραμμάτων. Μόνο τις τελευταίες δεκαετίες του 20ού αιώνα άρχισαν να αναπτύσσονται πιο στοχευμένες εκπαιδευτικές πρακτικές, βασισμένες σε σύγχρονες έρευνες και μεθοδολογίες.
Παρακάτω, ακολουθούν ορισμένες μέθοδοι διδασκαλίας και καλές πρακτικές που αξιοποιούνται ακόμη και σήμερα στην εκπαίδευση παιδιών με αυτισμό.
TEACCH
Το πρόγραμμα TEACCH (Treatment and Education of Autistic and Communication Handicapped Children) εστιάζει στη δημιουργία ενός δομημένου μαθησιακού περιβάλλοντος που υποστηρίζει την ανεξαρτησία και την αυτονομία των μαθητών με αυτισμό. Η χρήση οπτικών βοηθημάτων, όπως προγράμματα και χρονοδιαγράμματα, βοηθά τα παιδιά να κατανοήσουν και να προβλέψουν τις καθημερινές τους δραστηριότητες, μειώνοντας το άγχος και ενισχύοντας την προσαρμοστικότητα. Πράγματι, τα διαθέσιμα ερευνητικά δεδομένα, μας δείχνουν ότι η δομημένη διδασκαλία μπορεί να βελτιώσει την ακαδημαϊκή απόδοση και τις κοινωνικές δεξιότητες των μαθητών με αυτισμό [6]Mavropoulou, S. (2014). Structured teaching and autism: Development and evaluation of the TEACCH program. Journal of Autism and Developmental Disorders, 44(5), 1073-1086..
Κοινωνικές ιστορίες
Οι κοινωνικές ιστορίες είναι αφηγήσεις, συνήθως με την βοήθεια εικονογράφησης, σε χρονολογική σειρά, που περιγράφουν κοινωνικές καταστάσεις με σκοπό να βοηθήσουν τα παιδιά με αυτισμό να κατανοήσουν και να ανταποκριθούν κατάλληλα σε διάφορα κοινωνικά περιβάλλοντα. Μέσω αυτών, τα παιδιά μαθαίνουν τι να περιμένουν και πώς να συμπεριφέρονται σε συγκεκριμένες περιστάσεις, ενισχύοντας την κοινωνική τους κατανόηση, την αυτονομία αλλά και γενικότερα την αλληλεπίδρασή τους με το περιβάλλον τους. Μελέτες έχουν δείξει ότι οι κοινωνικές ιστορίες μπορούν να μειώσουν ανεπιθύμητες συμπεριφορές και να προάγουν θετικές κοινωνικές αλληλεπιδράσεις, προσαρμοσμένες στο περιβάλλον που μεγαλώνει το παιδί [7]Gray, C., & Garand, J. D. (1993). Social Stories: Improving responses of students with autism with accurate social information. Focus on Autism and Other Developmental Disabilities, 8(1), 1-10..
Σύστημα επικοινωνίας με ανταλλαγή εικόνων (PECS)
Το PECS είναι ένα σύστημα που επιτρέπει σε άτομα με περιορισμένη ή καθόλου λεκτική επικοινωνία να εκφράζονται μέσω της ανταλλαγής εικόνων. Με άλλα λόγια, το παιδί με αυτισμό, αντί να μιλήσει του δίνεται η δυνατότητα να χρησιμοποιήσει εικόνες (να δείξει ή να δώσει μια εικόνα σε ένα άλλο άτομο) για να εκφράσει τις σκέψεις και τις ανάγκες του. Το σύστημα αυτό δεν έχει ως στόχο να αντικαταστήσει τη λεκτική επικοινωνία, αλλά να υποβοηθήσει το παιδί που έχει δυσκολίες στη λεκτική επικοινωνία, επιτρέποντάς το να γίνεται πιο εύκολα κατανοητό. Αυτό το σύστημα έχει αποδειχθεί αποτελεσματικό στη βελτίωση της λειτουργικής επικοινωνίας και στη μείωση δύσκολων συμπεριφορών σε παιδιά με αυτισμό [8]Bondy, A., & Frost, L. (1994). The Picture Exchange Communication System. Focus on Autism and Other Developmental Disabilities, 9(3), 1-19.. Μπορούμε εύκολα να αντιληφθούμε ότι όταν ένα παιδί γίνεται επιτέλους κατανοητό και μπορεί να εκφράσει αυτό που θέλει σε κάποιον άλλο, τότε μειώνεται ο εκνευρισμός του, καλύπτονται πληρέστερα οι ανάγκες του και το ίδιο κινείται πιο άνετα στο κοινωνικό του περιβάλλον.
Αισθητηριακή ολοκλήρωση
Η αισθητηριακή ολοκλήρωση είναι ένας πολύ γενικός όρος και αναφέρεται σε θεραπείες που βοηθούν τα παιδιά με αυτισμό να επεξεργάζονται και να ανταποκρίνονται καλύτερα σε αισθητηριακά ερεθίσματα. Αυτές οι παρεμβάσεις έχουν ως βασικό άξονα τον εμπλουτισμό των αισθητηριακών ερεθισμάτων του παιδιού, με κατάλληλα και προσαρμοσμένα στο κάθε παιδί ερεθίσματα (π.χ. άλλα παιδιά θέλουν απτικά ερεθίσματα για να συγκεντρωθούν, άλλα παιδιά μπορεί να χρειάζονται οπτικά ερεθίσματα για να χαλαρώσουν). Γενικά, η αισθητηριακή ολοκλήρωση βοηθά σε συναισθηματικό αλλά και γνωστικό επίπεδο, καθώς εδώ και δεκαετίες η έρευνα δείχνει ότι μπορεί να αυξήσει τη συγκέντρωση, την προσοχή αλλά και να βελτιώσει τη συμπεριφορά ενός παιδιού, επιτρέποντάς το να χαλαρώσει και να εστιάσει στην εκπαίδευση δεξιοτήτων χρήσιμων για την καθημερινότητά του [9]Ayres, A. J. (2005). Sensory Integration and the Child: 25th Anniversary Edition. Los Angeles: Western Psychological Services..
Χρήση νέων τεχνολογιών
Η ενσωμάτωση τεχνολογικών εργαλείων, όπως εφαρμογές σε tablet και εκπαιδευτικά λογισμικά, έχει δείξει θετικά αποτελέσματα στην εκπαίδευση παιδιών με αυτισμό. Τα τεχνολογικά εργαλεία, όπως αυτά που αναφέρονται πιο πάνω, προσφέρουν ένα δομημένο και προβλέψιμο περιβάλλον, το οποίο μπορεί να μειώσει το άγχος και να αυξήσει την εστίαση των μαθητών με αυτισμό. Η διαδραστική φύση τους ενθαρρύνει την ενεργή συμμετοχή των μαθητών στην μαθησιακή διαδικασία και ενισχύει την αυτονομία στη μάθηση [10]Τσιόπελα, Δ., & Τζιμογιάννης, Α. (2017). Οι ΤΠΕ στην εκπαίδευση ατόμων με Διαταραχές Αυτιστικού Φάσματος: Βιβλιογραφική επισκόπηση. Θέματα Επιστημών και Τεχνολογίας στην Εκπαίδευση, 10(1), 19-35. Ένα θετικό χαρακτηριστικό είναι πως αυτά τα εργαλεία μπορούν να προσαρμοστούν στις ατομικές ανάγκες κάθε μαθητή, προωθώντας την εμπλοκή και τη μάθηση [11]Boucenna, S., Narzisi, A., Tilmont, E., Muratori, F., Pioggia, G., Cohen, D., & Chetouani, M. (2014). Interactive technologies for autistic children: A review. Cognitive Computation, 6(4), 722-740.. Παρά τα θετικά αποτελέσματα, είναι σημαντικό να σημειωθεί ότι η τεχνολογία δεν αποτελεί πανάκεια. Η επιτυχία της εξαρτάται από την κατάλληλη επιλογή εργαλείων, την εξατομίκευση της διδασκαλίας και την ενσωμάτωσή της σε ένα ολιστικό εκπαιδευτικό πρόγραμμα που λαμβάνει υπόψη τις μοναδικές ανάγκες κάθε μαθητή.
Μουσικοθεραπεία
Η μουσικοθεραπεία είναι μια εξειδικευμένη θεραπευτική προσέγγιση που χρησιμοποιεί τη μουσική και τα μουσικά στοιχεία, όπως ο ρυθμός, η μελωδία και η αρμονία, για να βελτιώσει τη γνωστική, συναισθηματική και κοινωνική ανάπτυξη των ατόμων. Στην περίπτωση των παιδιών με αυτισμό, η μουσικοθεραπεία προσαρμόζεται στις ατομικές τους ανάγκες και ικανότητες, δημιουργώντας ένα ασφαλές και δομημένο περιβάλλον αλληλεπίδρασης. Τα παιδιά συμμετέχουν ενεργά μέσω τραγουδιού, ρυθμικών κινήσεων, χρήσης μουσικών οργάνων και ακρόασης μουσικής. Η αλληλεπίδραση αυτή ενισχύει την προσοχή, την επικοινωνία και την κοινωνική τους εμπλοκή, ενώ ταυτόχρονα μειώνει το άγχος και τις επαναλαμβανόμενες συμπεριφορές. Η μουσική συχνά λειτουργεί ως ένα εναλλακτικό μέσο έκφρασης για παιδιά που δυσκολεύονται στη λεκτική επικοινωνία, επιτρέποντάς τους να εκδηλώσουν συναισθήματα και σκέψεις με έναν φυσικό και ευχάριστο τρόπο, ενώ μπορεί να λειτουργήσει και ως μέσο εκτόνωσης της έντασης που μπορεί να έχουν στην καθημερινότητά τους. Έρευνες έχουν δείξει ότι η μουσικοθεραπεία μπορεί να βελτιώσει την κοινωνική συμπεριφορά και τις δεξιότητες επικοινωνίας σε αυτά τα παιδιά [12]Geretsegger, M., Elefant, C., Mössler, K. A., & Gold, C. (2014). Music therapy for people with autism spectrum disorder. Cochrane Database of Systematic Reviews, 6, CD004381..
Art Therapy
Η ψυχοθεραπεία μέσω τέχνης είναι μια προσέγγιση που αξιοποιεί τη δημιουργική διαδικασία της καλλιτεχνικής έκφρασης για να βελτιώσει τη συναισθηματική, γνωστική και κοινωνική ευεξία των ατόμων. Στα παιδιά με αυτισμό, η θεραπεία μέσω τέχνης προσφέρει έναν εναλλακτικό τρόπο επικοινωνίας και έκφρασης, παρακάμπτοντας τις δυσκολίες της λεκτικής επικοινωνίας, οι οποίες πολλές φορές κυριαρχούν στα παιδιά με αυτισμό. Κατά τη διάρκεια των συνεδριών, τα παιδιά συμμετέχουν σε δραστηριότητες όπως ζωγραφική, γλυπτική και κολάζ, χρησιμοποιώντας διάφορα υλικά και τεχνικές. Αυτές οι δραστηριότητες ενθαρρύνουν την εξερεύνηση της φαντασίας, την ανάπτυξη της δημιουργικότητας και την ενίσχυση της αυτοεκτίμησης. Επιπλέον, η ενασχόληση με την τέχνη μπορεί να βοηθήσει στη βελτίωση των κοινωνικών δεξιοτήτων, καθώς τα παιδιά μαθαίνουν να συνεργάζονται και να μοιράζονται υλικά σε ένα υποστηρικτικό περιβάλλον. Η θεραπεία μέσω τέχνης επιτρέπει επίσης στα παιδιά με αυτισμό να αντιμετωπίσουν αισθητηριακές προκλήσεις, καθώς έρχονται σε επαφή με διάφορες υφές και χρώματα, προάγοντας την αισθητηριακή ενσωμάτωση και την προσαρμογή σε νέα ερεθίσματα [13]Emery, M. J. (2004). Art therapy as an intervention for autism. Art Therapy, 21(3), 143-147..
Αντί επιλόγου…
Η εκπαίδευση παιδιών με αυτισμό δεν είναι μια απλή υπόθεση. Απαιτεί μια πολυδιάστατη και εξατομικευμένη προσέγγιση, προσαρμοσμένη στις απαιτήσεις και τις δυνατότητες του παιδιού και του περιβάλλοντος του. Παραπάνω παραθέσαμε μόνο μερικές από τις πιο βασικές μεθόδους που αξιοποιούνται ευρέως στην εκπαίδευση παιδιών με αυτισμό και σε καμία περίπτωση δεν εξαντλήσαμε όλες τις καλές πρακτικές. Οι μέθοδοι που παρουσιάστηκαν έχουν αποδειχθεί αποτελεσματικές σε διάφορους τομείς ανάπτυξης και μπορούν να προσαρμοστούν στις μοναδικές ανάγκες κάθε παιδιού. Η συνεχής έρευνα και η αντίστοιχη προσαρμογή των εκπαιδευτικών πρακτικών είναι απαραίτητες για την παροχή ποιοτικής εκπαίδευσης και την ενίσχυση της ποιότητας ζωής των παιδιών με αυτισμό.
- Αυτισμός και εκπαίδευση - 2 Απριλίου, 2025
- Ο κίνδυνος του ολοκληρωτισμού και η ψυχολογία της υποταγής - 3 Μαρτίου, 2025
- Διαφορετικότητα, συμπερίληψη και ισότητα στο σχολικό πλαίσιο - 14 Φεβρουαρίου, 2025
Πηγές / Διαβάστε περισσότερα
| ↑1 | Bleuler, E. (1911). Dementia Praecox oder Gruppe der Schizophrenien. Leipzig: Deuticke. |
|---|---|
| ↑2 | Kanner, L. (1943). Autistic disturbances of affective contact. Nervous Child, 2, 217-250. |
| ↑3 | Asperger, H. (1944). Die ‘Autistischen Psychopathen’ im Kindesalter. Archiv für Psychiatrie und Nervenkrankheiten, 117, 76-136 |
| ↑4 | Χαρίση, Α., Ηλιάδου-Τάχου, Σ., Αναστασίου, Δ. (n.d.). Οι απαρχές της εκπαίδευσης των ατόμων με ειδικές ανάγκες στην Ελλάδα τις πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα: ο ρόλος της παιδολογίας και του Εμμ. Λαμπαδάριου. Ανάρτηση στο academia.edu και το docplayer.gr. |
| ↑5 | Καρδαράκος, Δ. (2011). Η Ιστορία της Ειδικής Αγωγής στην Ελλάδα (μέχρι το 1970). Εθνική Ομοσπονδία Τυφλών. |
| ↑6 | Mavropoulou, S. (2014). Structured teaching and autism: Development and evaluation of the TEACCH program. Journal of Autism and Developmental Disorders, 44(5), 1073-1086. |
| ↑7 | Gray, C., & Garand, J. D. (1993). Social Stories: Improving responses of students with autism with accurate social information. Focus on Autism and Other Developmental Disabilities, 8(1), 1-10. |
| ↑8 | Bondy, A., & Frost, L. (1994). The Picture Exchange Communication System. Focus on Autism and Other Developmental Disabilities, 9(3), 1-19. |
| ↑9 | Ayres, A. J. (2005). Sensory Integration and the Child: 25th Anniversary Edition. Los Angeles: Western Psychological Services. |
| ↑10 | Τσιόπελα, Δ., & Τζιμογιάννης, Α. (2017). Οι ΤΠΕ στην εκπαίδευση ατόμων με Διαταραχές Αυτιστικού Φάσματος: Βιβλιογραφική επισκόπηση. Θέματα Επιστημών και Τεχνολογίας στην Εκπαίδευση, 10(1), 19-35 |
| ↑11 | Boucenna, S., Narzisi, A., Tilmont, E., Muratori, F., Pioggia, G., Cohen, D., & Chetouani, M. (2014). Interactive technologies for autistic children: A review. Cognitive Computation, 6(4), 722-740. |
| ↑12 | Geretsegger, M., Elefant, C., Mössler, K. A., & Gold, C. (2014). Music therapy for people with autism spectrum disorder. Cochrane Database of Systematic Reviews, 6, CD004381. |
| ↑13 | Emery, M. J. (2004). Art therapy as an intervention for autism. Art Therapy, 21(3), 143-147. |
Σχολικός εκφοβισμός: Όχι
