Μικρά πειράματα γνωστικής ψυχολογίας
Ας δούμε μια σειρά από ενδιαφέροντα μικρά πειράματα που μπορούν να γίνουν από τον καθένα μας, μιας και δεν απαιτούν κάποιον ιδιαίτερα δυσεύρετο εξοπλισμό.
Πείραμα 1: Το “ψεύτικο χέρι”
Από τα συνολικά πέντε πειράματα που θα ακολουθήσουν αυτό είναι το μόνο για το οποίο χρειάζεστε κάτι που ίσως είναι δυσεύρετο. Συγκεκριμένα, για το πείραμα αυτό θα χρειαστείτε ένα χαρτόκουτο στο οποίο έχετε ανοίξει δύο μεγάλες τρύπες σε γωνία 90 μοιρών (π.χ. μία σε μια μεγάλη πλευρά και μία σε μια από τις μικρές, βλ. Εικόνα Α), ενα σφυράκι αλλά και ένα ψεύτικο πλαστικό χέρι. Φαντάζομαι το ψεύτικο χέρι μπορείτε να το προμηθευτείτε από κάποιο κατάστημα το οποίο πουλάει ήδη για μαγικά κόλπα ή να το πάρετε από καμιά κούκλα (τεραστίων διαστάσεων βεβαίως…). Αν είστε από τους τυχερούς και βρείτε τα υλικά αυτά ετοιμαστείτε για ένα πολύ έξυπνο πείραμα.
Τοποθετήστε το χαρτόνι στα αριστερά σας και βάλτε το χέρι σας μέσα στην τρύπα του που βλέπει προς εσάς. Τεντώστε το χέρι σας όπως φαίνεται στην Εικόνα Α. Στην άλλη τρύπα βάλτε το ψεύτικο χέρι με τέτοιο τρόπο ώστε να προεξέχει και από το σημείο που βλέπετε να μην είναι ορατό το σημείο που “κόβεται”. Με άλλα λόγια, πρέπει να βλέπετε το ψεύτικο χέρι από τέτοιο σημείο ώστε να μην φαίνεται πως είναι ξένο αντικείμενο, αλλά προέκταση ενός υποτιθέμενου κρυμμένου χεριού σας (βλ. Εικόνα Β).
Ζητήστε από κάποιον φίλο σας να τσιμπάει/αγγιζει ελαφρά για λίγα λεπτά (2 λεπτά είναι αρκετά) ταυτόχρονα τόσο το αληθινό σας χέρι, όσο και το ψεύτικο. Ενόσω κρατάει αυτή η διαδικασία εσείς πρέπει να παρακολουθείτε το “ψεύτικο χέρι” σας. Μετά την πάροδο των λίγων αυτών λεπτών κ σε ανύποπτο χρόνο ο φίλος σας θα πρέπει να χτυπήσει απότομα το ψεύτικο χέρι. Κατά πάσα πιθανότητα θα ταραχθείτε και η αυτόματη αντίδρασή σας θα είναι να μαζέψετε το πραγματικό σας χέρι όπως θα κάνατε αν το σφυρί κατευθυνόταν εναντίον σας.
Αυτό φυσικά συμβαίνει γιατί με τη συνεχή απτική αίσθηση του αγγίγματος του χεριού σας και την ταυτόχρονη παρατήρηση του αγγίγματος του ψεύτικου χεριού ο εγκέφαλός μετά από λίγο αντιλαμβάνεται το ψεύτικο χέρι ως δικό σας μέλος και αντιδρά ανάλογα όταν ένας κίνδυνος το απειλεί.
Πείραμα 2: Δημιουργία ψευδαισθήσεων
Το δεύτερο πείραμα δεν το έχω δοκιμάσει, οπότε δεν υπόσχομαι πως θα λειτουργήσει, αλλά παρόλα αυτά από όσο ξέρω έχει αρκετά μεγάλα ποσοστά “επιτυχίας”. Σκοπός του πειράματος είναι η δημιουργία ψευδαισθήσεων και τα μόνα υλικά που θα χρειαστείτε είναι ένα ραδιοκασετοφωνάκι και μία μάσκα ύπνου (ή κάτι τέλος πάντων για να καλύψετε επαρκώς τα μάτια σας ώστε να μην τα χτυπάει καθόλου το φως). Για να πετύχει το πείραμα επιβάλλεται αρχικά να βάλετε μία πολύ επαναλαμβανόμενη μουσική ή κάποιον μονότονο ήχο να παίζει στο ραδιοκασετοφωνάκι σας. Όσο πιο μονότονα ηχητικά μηνύματα λαμβάνει ο εγκέφαλός σας τόσο μεγαλύτερα ποσοστά επιτυχίας έχετε. Αφού βρείτε τον κατάλληλο ήχο ανεβάστε την ένταση ώστε να μπορείτε να ακούτε καθαρά αυτό που επιλέξατε, ξαπλώστε και κλείστε τα μάτια σας με τη μάσκα. Προσπαθήστε να αφεθείτε στις αισθήσεις σας και να μη σκέφτεστε κάτι άλλο.
Αν όλα πάνε καλά, μετά από 4-5 λεπτά θα αρχίσετε να “βλέπετε” (εννοείται ενώσω είστε με κλειστά μάτια) κάποιες περίεργες εικόνες και χρώματα. Οι οπτικές ψευδαισθήσεις μάλιστα τείνουν να ακολουθούν το μοτίβο των ηχητικών μηνυμάτων. Ο λόγος που συμβαίνει αυτό είναι η προδιάθεση που έχει ο εγκέφαλος να προσπαθεί να βγάλει νόημα από τις διαθέσιμες πληροφορίες που παίρνει μέσω των αισθήσεων. Όταν το περιβάλλον πάψει να δίνει τροφή για επεξεργασία τότε ο εγκέφαλος απλά βασίζεται στις λίγες πληροφορίες που δέχεται και δημιουργεί τη “δική του” αντίληψη για τον κόσμο. Πάνω σε αυτή την αρχή βεβαίως βασίζονται γενικότερα οι ψευδαισθήσεις, είτε αυτές είναι λόγω κάποιας εγκεφαλικής δυσλειτουργίας (π.χ. σχιζοφρένεια, επιληψία), είτε λόγω χρήσης ναρκωτικών ουσιών (π.χ. LSD).
Πείραμα 3: Κάνοντας το ένα δύο
Το τρίτο στη σειρά πείραμα δημιουργεί μία από τις πιο ισχυρές απτικές παρερμηνείες που μπορούν να αναπαραχθούν με πολύ απλά μέσα. Για την ακρίβεια το μόνο πράγμα που χρειάζεστε είναι ένα αντικείμενο, κατά προτίμηση σφαιρικό (π.χ. μπίλια ή ένα μικρό φρούτο) ή με γωνίες (π.χ. ζάρι). Το μόνο που έχετε να κάνετε είναι να σταυρώσετε τον δείκτη και το μέσο δάχτυλο του χεριού σας και να βάλετε το αντικείμενο στην γωνία που σχηματίζουν τα δάχτυλα (βλ. σχετική Εικόνα). Τότε θα δείτε πως αντί για ένα αντικείμενο αισθάνεστε δύο! Ακόμη και αν κοιτάτε το αντικείμενο ενώ το ακουμπάτε η παρερμηνεία παραμένει.
Οι αισθητήριοι νευρώνες που βρίσκονται περιμετρικά των δαχτύλων μας στέλνουν κανονικά τις πληροφορίες, αλλά ο εγκέφαλος “γνωρίζει” πως όταν ο δείκτης αισθάνεται κάτι από την αριστερή του πλευρά και ο μέσος από την δεξιά του, σχεδόν πάντοτε πρόκειται για δύο διαφορετικά αντικείμενα, μιας και πάρα πολύ σπάνια θα χρειαστεί να πιάσουμε ένα και μόνο αντικείμενο καθ’ αυτόν τον τρόπο. Ουσιαστικά δηλαδή δεν πρόκειται για επίδειξη μιας παρερμηνείας που κάνει ο εγκέφαλος, αλλά για παρουσίαση του εκπληκτικά απλού -αλλά και τόσο αποτελεσματικού- τρόπου με τον οποίο έχει αναπτυχθεί το νευρικό μας σύστημα ώστε να μας επιτρέπει να κάνουμε όσο το δυνατόν πιο σωστές αποφάσεις στις πλείστες των περιπτώσεων.
Πείραμα 4: Ποιος κύκλος είναι μεγαλύτερος;
Στο προτελευταίο πείραμα του post αυτού θα δούμε ένα από τα πιο παλιά οπτικά τρικ το οποίο έχει χρησιμοποιηθεί σε τόσα πειράματα γνωστικής ψυχολογίας που πλέον είναι κλασσικό. Παρατηρήστε τον κεντρικό κύκλο στην αριστερή ομάδα των κύκλων και τον κεντρικό κύκλο στην αντίστοιχη δεξιά ομάδα και προσπαθήστε να απαντήσετε στο απλό ερώτημα: Ποιος κύκλος είναι μεγαλύτερος; Είμαι σίγουρος πως οι περισσότεροι γνωρίζετε ήδη την απάντηση η οποία δεν είναι άλλη από το ότι οι δύο κύκλοι έχουν ακριβώς το ίδιο μέγεθος. Ακόμη και αν γνωρίζατε εκ των προτέρων την απάντηση ή αν απλά την υποψιαστήκατε, είμαι σίγουρος πως θα συμφωνήσετε πως είναι πολύ δύσκολο να τους αντιληφθεί κανείς ως ισομεγέθεις.
Ο λόγος που συμβαίνει αυτό είναι γιατί το οπτικό μας σύστημα δεν έχει κάποια σταθερά, αντικειμενικά κριτήρια με τα οποία καθορίζει το μέγεθος των αντικειμένων γύρω μας. Αντίθετα, η κρίση του μεγέθους ενός αντικειμένου γίνεται βάσει μιας σειράς μηχανισμών οπτικής αντίληψης οι οποίοι εξαρτώνται από το περιβάλλον του ερεθίσματος. Έτσι, ένας κύκλος ανάμεσα σε κύκλους που είναι μεγαλύτεροι από αυτόν, φαντάζει αυτόματα μικρός, ενώ ένας άλλος κύκλος που βρίσκεται ανάμεσα σε μικρότερους κύκλους αυτόματα κατατάσεται ως μεγάλος.
Πείραμα 5: Stroop Effect
Για το τέλος σας έχω κρατήσει το κλασσικότερο πείραμα γνωστικής/πειραματικής ψυχολογίας όλων των εποχών, το λεγόμενο πείραμα Stroop. Σκοπός του πειράματος αυτού είναι να πείτε φωναχτά το χρώμα (και όχι να διαβάσετε τη λέξη) των αντικειμένων και των λέξεων που εμφανίζονται μπροστά στην οθόνη σας (εν προκειμένω, στην εικόνα που συνοδεύει το post). Προσπαθήστε να πείτε το χρώμα όσο πιο γρήγορα μπορείτε. Ξεκινήστε με την πρώτη στήλη με τα ορθογώνια, έπειτα πηγαίνετε στην δεύτερη στήλη με τις λέξεις και τέλος διαβάστε την τρίτη στήλη με τα χρώματα. Θα διαπιστώσετε ότι σας παίρνει πολύ περισσότερο χρόνο να διαβάσετε την τρίτη στήλη, πάντα σε σχέση με τις άλλες δύο στήλες.
Μέσα από τις εκατοντάδες επαναλήψεις του πειράματος που έχουν τα τελευταία 70 χρόνια έχει βρεθεί πως ο χρόνος που χρειάζεται ο μέσος άνθρωπος για να πει τα χρώματα κάποιων αφηρημένων αντικειμένων (π.χ. ορθογώνια) και άσχετων λέξεων (π.χ. οι λέξεις της δεύτερη στήλης) είναι γενικά ο ίδιος. Όταν όμως οι άσχετες λέξεις αντικατασταθούν με λέξεις χρωμάτων (τρίτη στήλη), τότε ο χρόνος υπερδιπλασιάζεται. Αυτό γίνεται γιατί η τρίτη περίπτωση δημιουργεί μια σύγκρουση μεταξύ δύο διαφορετικών μηχανισμών: αυτού της αυτόματης ανάγνωσης και ανάκλησης του νοήματος μιας λέξης από τη μνήμη μας και αυτού της ανάκλησης μιας έννοιας εκ προθέσεως. Καθώς αυτοί οι δύο μηχανισμοί δουλεύουν ταυτόχρονα και σχεδόν αυτοματοποιημένα γίνεται μια διπλή ανάκληση από τη μνήμη μας. Από τη μία ανακαλούμε τη λέξη (π.χ. “κόκκινο”) και από την άλλη το χρώμα (π.χ. πράσινο). Γνωρίζουμε πως ο στόχος μας είναι να ονοματίσουμε ένα χρώμα, αλλά στη βραχύχρονη μνήμη μας υπάρχουν πλέον δύο διαφορετικά χρώματα/έννοιες, οπότε το γνωστικό μας σύστημα απαιτεί περισσότερο χρόνο να τα επεξεργαστεί ώστε να δώσει την σωστή απάντηση.
Εικόνες
- Εισαγωγική Εικόνα: Optical Illusion, by clintjcl
- Οι εικόνες των πειραμάτων #1 και #2 προέρχονται από το Neurophilosophy blog.
- Νοητική υστέρηση: τι είναι, πως αξιολογείται και τι είδους υποστήριξη χρειάζεται - 15 Ιανουαρίου, 2021
- Νέα Ψυχολογίας (21 Δεκεμβρίου 2020) - 20 Δεκεμβρίου, 2020
- Τα μεγαλύτερα παιδιά χαίρονται περισσότερο με τις εμπειρίες παρά με τα υλικά δώρα - 25 Νοεμβρίου, 2020