Η ανθρώπινη μνήμη και οι ψευδομνήμες

μνήμη; Για να απαντήσουμε σε αυτό το ερώτημα, αρκεί να σκεφτούμε έναν άνθρωπο με παντελή έλλειψη μνήμης. Δεν ξέρει τίποτα για το παρελθόν του και τα πρόσωπα που τον πλαισιώνουν, δεν ξέρει πως να κάνει απλά πράγματα όπως να δέσει τα κορδόνια του ή να κρατήσει με ακρίβεια τα μαχαιροπίρουνα, κάνει τα ίδια λάθη συνέχεια, δεν ξέρει πως να πάει σπίτι του, ακόμη και αν τον αφήσετε ένα τετράγωνο από εκεί που μένει κτλ. Υπάρχουν πάρα πολλά ιστορικά παραδείγματα για τις συνέπειες που έχει η έλλειψη κάποιας συγκεκριμένης μνημονικής ικανότητας. Άνθρωποι που υπέφεραν από τέτοιες διαταραχές, είτε λόγω κάποιου τραυματισμού, είτε λόγω κάποιας ασθένειας, βοήθησαν στην ανάπτυξη διαφόρων μοντέλων μνήμης, αλλά και στην κατηγοριοποίηση των διαφόρων ειδών μνήμης. Για να καταλάβουμε το πόσο σημαντική θεωρείται η μνήμη σήμερα, αρκεί να αναλογιστούμε πως τα δικαστήρια δέχονται την ανάκληση γεγονότων από μνήμης ως αποδεικτικό στοιχείο για την υπόθεση (κατάθεση αυτόπτων μαρτύρων). Στο post αυτό θα μιλήσουμε για τα διάφορα είδη μνήμης αλλά και για την ύπαρξη εσφαλμένων μνημών. Είδη μνήμης Η μνήμη μας χωρίζεται σε δύο βασικές κατηγορίες και σε κάποιες υποκατηγορίες. Οι δύο κύριες κατηγορίες είναι η βραχύχρονη και η μακρόχρονη μνήμη. Μια τρίτη βασική κατηγορία που προστέθηκε σχετικά πιο πρόσφατα είναι η αισθητηριακή μνήμη. Υπάρχουν διάφορες σχολές σκέψης στον τρόπο κατηγοριοποίησης των διαφόρων ειδών μνήμης, αλλά εδώ θα αναφερθούμε στις πιο κοινές. 1. Αισθητηριακή μνήμη Είναι η πιο σύντομη μορφή μνήμης που έχουμε και είναι σχεδόν ασυνείδητη. Αφορά διάφορα δεδομένα που συλλαμβάνουμε με τις αισθήσεις μας, τα οποία και συγκρατούνται για ελάχιστα δέκατα του δευτερολέπτου προτού διαγραφούν δια παντός. Για παράδειγμα, η ικανότητά μας να συλλαμβάνουμε κίνηση (ενώ ουσιαστικά οι νευρώνες μας απλά παίρνουν δεκάδες στατικές φωτογραφίες κάθε δευτερόλεπτο) οφείλεται στο γεγονός πως είμαστε ικανοί να αποθηκεύουμε κάθε “καρέ” τόσο, ώστε να μπορέσουμε να το συγκρίνουμε με το επόμενο “καρέ”, βγάζοντας συμπεράσματα για το αν κάτι άλλαξε στο οπτικό μας πεδίο. Αν για κάποιο λόγο διαγραφεί αυτή η χρονική ροή (π.χ. εισαγωγή τρίτου καρέ ανάμεσα στα δύο) τότε δυσκολευόμαστε να αντιληφθούμε τις αλλαγές. Ορίστε και ένα μικρό παραδειγματάκι που ετοίμασα… Προσπαθήστε να εντοπίσετε τις διαφορές ανάμεσα στις δύο εικόνες. Ελπίζω πως την πρώτη φορά θα σας είναι πιο δύσκολο (αν όχι αδύνατο) σε σχέση με την δεύτερη φορά. 2. Βραχύχρονη μνήμη Η βραχύχρονη μνήμη (ή εργαζόμενη μνήμη) είναι η μνήμη που διαρκεί λίγα δευτερόλεπτα και μας βοηθάει να σκεφτόμαστε πάνω σε κάποιο έργο στο οποίο δουλεύουμε κάθε δεδομένη στιγμή. Για παράδειγμα όταν προσπαθούμε να απαντήσουμε στο ερώτημα “Πόσο κάνει ((3+5)/10)*4” χρησιμοποιούμε αποκλειστικά την βραχύχρονη μνήμη για να αποθηκεύσουμε και να ανακαλέσουμε προσωρινά κάποια δεδομένα. Είναι κάτι σαν την μνήμη RAM του υπολογιστή, όπου αποθηκεύονται οι πληροφορίες που χρησιμοποιούνται κάθε δεδομένη στιγμή από το σύστημα. Η χωρητικότητα της βραχύχρονης μνήμης είναι μικρή. Ένας από τους πιο παλιούς όρους που χρησιμοποιήθηκαν για να υπολογίσουν την μνημονική χωρητικότητα, είναι και ο όρος chunk που χρησιμοποιήθηκε από τον George Miller. Ένα chunk είναι μια μονάδα που έχει νόημα για το άτομο. Για παράδειγμα υπάρχει διαφορά αν προσπαθήσετε να συγκρατήσετε τα γράμματα Ε, Η, Ρ, Ι, Η, Ν με αυτή τη σειρά ή με την σειρά: Ε,Ι,Ρ,Η,Ν,Η. Προφανώς στην πρώτη φορά προσπαθούμε να απομνημονεύσουμε ένα – ένα τα γράμματα (6 γράμματα=6 chunks), ενώ στην δεύτερη τα γράμματα έχουν νόημα (αποτελούν λέξη), οπότε και αποτελούν ένα μόνο chunk. Γενικά έχει επικρατήσει (πάλι από τα πειράματα του Miller) ότι ο ανθρώπινος εγκέφαλος μπορεί να συγκρατήσει 7±2 chunks. Επίσης, σαφή ρόλο στο πόσα chunks μπορούμε να απομνημονεύσουμε έχει και το μέγεθός του καθενός, μιας και συνήθως όταν προσπαθούμε να συγκρατήσουμε κάτι στην μνήμη μας χρησιμοποιούμε στρατηγικές ηχητικής επανάληψης. Έτσι, είναι πολύ πιο εύκολο να συγκρατήσουμε τα νούμερα 3, 5, 9, 3, 1, 0, 4, 5 παρά τα 1234, 9089, 4983, 10567, 456787, 1004, 5670, 67223, ακόμη και αν και οι δύο ομάδες αποτελούνται από 8 chunks. 3. Μακρόχρονη μνήμη Η μακρόχρονη μνήμη είναι το είδος της μνήμης που έχει (θεωρητικά) απεριόριστες δυνατότητες χωρητικότητας και διαρκεί για μεγάλα χρονικά διαστήματα (από λεπτά έως και χρόνια). Χάρη σε αυτό το είδος μνήμης μπορούμε να αποκτήσουμε ικανότητες (οδήγηση ποδηλάτου, δέσιμο παπουτσιών κτλ) αλλά και να αποθηκεύσουμε πληροφορίες για πιθανή χρήση στο μέλλον (π.χ. ονόματα, ραντεβού, μνήμες σχετικά με το τι είδαμε ή τι ακούσαμε κτλ). Για να αποθηκευτεί μια πληροφορία στην μακρόχρονη μνήμη θα πρέπει πρώτα να περάσει από την βραχύχρονη, να επαναληφθεί αρκετές φορές και να αποκτήσει νόημα, ώστε να συνδεθεί “κάπου”, δίπλα στις υπάρχουσες πληροφορίες. Υπάρχουν 3 βασικές υποκατηγορίες μακρόχρονης μνήμης: διαδικαστική μνήμη, σημασιολογική μνήμη και επεισοδιακή μνήμη. Επαναλαμβάνω πως υπάρχουν περισσότερες υποκατηγορίες, ακόμη και μέσα σε αυτές τις υποκατηγορίες, αλλά είναι άνευ ουσίας να παρουσιαστούν όλες εδώ, μιας και σκοπός μας είναι να δώσουμε μια γενική ιδέα για τη μοντελοποίηση της μνήμης. 3.1. Διαδικαστική μνήμη Η διαδικαστική μνήμη αναφέρεται σε αυτό το είδος μακρόχρονης μνήμης που μας επιτρέπει να θυμόμαστε κάποιες αυτοματοποιημένες κινήσεις ή γενικότερες ρουτίνες, χωρίς να ανακαλούμε συνειδητά τις πληροφορίες αυτές. Για παράδειγμα, δεν ξέρουμε πως κάνουμε ποδήλατο αλλά απλά το ξέρουμε! Ή, ένας πιο προχωρημένος χρήστης υπολογιστή δεν χρειάζεται να προσέχει ποια πλήκτρα πατάει, από τη στιγμή που θα μάθει το “τυφλό σύστημα”. Άλλο καλό παράδειγμα είναι οι διάφορες ρουτίνες (ή “σενάρια”) που επαναλαμβάνουμε καθημερινά, όπως π.χ. ξεκλειδώνουμε την πόρτα και αυτόματα βάζουμε τα κλειδιά στην κλειδοθήκη και το παλτό μας στην κρεμάστρα, αλλά αν μας ρωτήσουν που είναι τα κλειδιά, πολύ πιθανό να χρειαστούμε λίγα δευτερόλεπτα για να απαντήσουμε, μιας και πλέον δεν χρειάζεται να προσέχουμε που τα τοποθετούμε λόγω της καθημερινής επανάληψης. Σε αυτό το είδος μνήμης οφείλεται και η γνωστή ερώτηση “Που έβαλα τα γυαλιά μου;” τη στιγμή που τα φοράμε! 3.2. Σημασιολογική μνήμη Αυτό το είδος μνήμης μας επιτρέπει να αποθηκεύουμε διάφορες πληροφορίες για τον κόσμο γύρω μας, όπως “Ποια είναι η πρωτεύουσα της Ελλάδας”, “Ποιος είναι ο μεγαλύτερος ποταμός του κόσμου”, “Ποια είναι η διεύθυνσή μου”, “Ποιο είναι το URL του αγαπημένου μου e-shop” κτλ. Πρόκειται κυρίως για “ψυχρά” πακέτα πληροφοριών που απλά υπάρχουν στην μνήμη μας και ανακαλούνται συνειδητά όποτε τα χρειαστούμε. Αν κάποια από τις πληροφορίες στης σημασιολογικής μνήμης πάψει να ανακαλείται συχνά ή κόψει τους δεσμούς της με άλλες υπάρχουσες πληροφορίες τότε εξασθενεί και εν τέλει χάνεται. 3.3. Επεισοδιακή μνήμη Η τρίτη υποκατηγορία της μακρόχρονης μνήμης , η επεισοδιακή μνήμη , αφορά μνήμες που έχουμε αποθηκεύσει σχετικά με την ζωή μας, όπως τι φάγαμε εχθές, μια όμορφη εκδρομή που κάναμε πριν 8 χρόνια, ένα ταξίδι, ποιον συναντήσαμε στο δρόμο προς τη δουλειά κτλ. Μετά από κάποιο καιρό ορισμένες από τις επεισοδιακές μνήμες χάνουν την “ζωντάνια” τους με αποτέλεσμα να γίνονται “σημασιολογικές μνήμες” και, αν δεν ανακληθούν ή δεν συσχετιστούν, να χάνονται… Πόσο αξιόπιστη είναι η μνήμη μας; Αυτό είναι ένα ερώτημα που έχει απασχολήσει πολύ τους ερευνητές ανά τον κόσμο, κυρίως όσον αφορά την αξιοπιστία μαρτύρων στα δικαστήρια. Μία από τις πιο γνωστές ερευνήτριες για την αξιοπιστία της μνήμης μας είναι και η Elizabeth Loftus, η οποία έχει κάνει πολλά πειράματα στον τομέα. Σε ένα από τα πιο γνωστά της πειράματα, έδειξε το ίδιο ακριβώς βίντεο σε δύο ομάδες (Α και Β). Το βίντεο έδειχνε δύο αυτοκίνητα να συγκρούονται. Το ερώτημα που έθεσε η ερευνήτρια και στις δύο ομάδες ήταν το ίδιο και αφορούσε την ταχύτητα που είχαν τα αυτοκίνητα προ της σύγκρουσης. Αλλά το ερώτημα τέθηκε με δύο διαφορετικούς τρόπους: Η ομάδα Α ρωτήθηκε “Ποια ήταν η ταχύτητα των οχημάτων όταν συγκρούστηκαν;”, ενώ η ομάδα Β ρωτήθηκε “Ποια ήταν η ταχύτητα των δύο οχημάτων όταν ήρθαν σε επαφή;”. Τα άτομα της ομάδας Α ανακάλεσαν από τη μνήμη τους μεγαλύτερες ταχύτητες σε σχέση με τα άτομα της Β ομάδας, γεγονός που αποτελεί μια ένδειξη το πόσο εύκολα μπορεί κάποιος να επηρεάσει την μνήμη μας αλλάζοντας απλά την ερώτηση! Η ερευνήτρια έκανε και μια σειρά από άλλα ενδιαφέροντα πειράματα με παρόμοια θεματολογία και σε διάφορες παραλλαγές. Ένα από τα αγαπημένα μου είναι το εξής. Και πάλι κάποια άτομα χωρίστηκαν σε δύο ομάδες Α και Β. Τα άτομα της μίας ομάδας έβλεπαν ένα βίντεο όπου ένα αυτοκίνητο προσπαθούσε να διασταυρώσει έναν δρόμο, σταματώντας σε ένα σήμα STOP, ενώ τα άτομα της δεύτερης ομάδας έβλεπαν το ίδιο βίντεο, αλλά αυτή τη φορά το σήμα ήταν ανάποδο τρίγωνο (παρεμφερές σήμα παραχώρησης προτεραιότητας). Στην συνέχεια, η ίδια ακριβώς ερώτηση έγινε και στις δύο ομάδες: “Πέρασε κάποιο άλλο αυτοκίνητο όταν το αυτοκίνητο σταμάτησε στο STOP;”. Αφού τα υποκείμενα απάντησαν στην ερώτηση αυτή, στην συνέχεια ασχολήθηκαν με κάτι άσχετο και έπειτα τους δόθηκε η φωτογραφία του αυτοκινήτου σταματημένο στο σήμα (STOP για την ομάδα Α και ανάποδο τρίγωνο για την ομάδα Β) και ρωτήθηκαν αν αυτή η εικόνα ήταν στο βίντεο που είδαν. Ενώ το 75% των ατόμων της ομάδας Α αναγνώρισε ορθώς την εικόνα με το STOP, ωστόσο μόνο το 41% της ομάδας Β αναγνώρισε σωστά την εικόνα του σταματημένου αυτοκινήτου στην πινακίδα με το ανάποδο τρίγωνο! Και πάλι, μια και μόνο ερώτηση ήταν αρκετή για να αλλάξει την πληροφορία που αποθηκεύτηκε στην μνήμη των υποκειμένων της ομάδας Β! Το θέμα με τις λεγόμενες “ψευδομνήμες” είναι μεγάλο και απασχολεί ακόμη και σήμερα την επιστημονική κοινότητα, με το ενδιαφέρον να επικεντρώνεται όχι τόσο στο αν υπάρχουν ή όχι, αλλά στην σημαντικότητά τους και στο πόσο εύκολα μπορεί κάποιος να αποκτήσει ψευδείς μνήμες. Θα κλείσω αναφέροντας άλλη μια περίπτωση ψευδομνήμης η οποία κάνει σαφές το πόσο επικίνδυνες μπορεί να γίνουν οι ψευδομνήμες και πόσο εύκολα μπορεί να εμπλέξουν αθώους σε δικαστικές διαμάχες. Ο Αυστραλός ψυχολόγος Donald Thomson ήταν καλεσμένος σε μια τηλεοπτική εκπομπή για να μιλήσει για… τις ψευδείς μνήμες (τι ειρωνία!) και κατά πόσο αθώοι μπορεί να στιγματιστούν λόγω της ύπαρξής τους. Την επόμενη μέρα ο κύριος Thomson συνελλήφθη με την κατηγορία του βιασμού. Τι έγινε; Μια γυναίκα έπεσε θύμα βιασμού στο σπίτι της το προηγούμενο βράδυ. Συγκεκριμένα ο βιαστής της, αφού την βίασε, την άφησε λιπόθυμη και εξαφανίστηκε. Μόλις συνήλθε, τηλεφώνησε στην αστυνομία καταδεικνύοντας τον Thomson ως βιαστή της! Φυσικά ο Thomson ήταν καλεσμένος σε ζωντανή εκπομπή όταν έγινε το περιστατικό και οι κατηγορίες εναντίον του γρήγορα άρθηκαν. Εν τέλει αποδείχτηκε ότι η γυναίκα έβλεπε την βραδινή εκπομπή στην οποία ήταν καλεσμένος το Thomson, λίγο πριν την βιάσουν και την αφήσουν λιπόθυμη. Όταν συνήλθε θυμόταν καθαρά το πρόσωπο του ψυχολόγου, χωρίς να θυμάται το περιβάλλον στο οποίο το είδε, με αποτέλεσμα να θεωρήσει ότι ήταν ο βιαστής της. Έρευνες που έχουν γίνει (κυρίως στις ΗΠΑ) έχουν δείξει ότι υπάρχουν αρκετές υποθέσεις όπου κάποιος κατηγορήθηκε είτε εσφαλμένα, είτε βάσει αμφιλεγόμενων κατηγοριών που βασίζονταν στην μνημονική ανάκληση κάποιων μαρτύρων. Για παράδειγμα, έρευνα στο State University της Iowa έδειξε ότι υπάρχουν τουλάχιστον 40 περιστατικά όπου κάποιος έμεινε άδικα στην φυλακή για κάποιο χρονικό διάστημα ή αντιμετώπισε ακόμη και την θανατική ποινή (και κάποιοι μάλιστα θανατώθηκαν). Ενδιαφέροντα links / Πηγές S. Schmidt: Sensory Storage Indiana University: Human Memory Atkinson-Shiffrin Model Long Term Memory College of Computing Classes’ Notes: Human Memory PsyBlog: How Memories are Distorted and Invented: Misattribution Εισαγωγική Φωτογραφία

Latest posts by Δημήτρης Αγοραστός (see all)

Συμμετοχή σε αγγλόφωνη έρευνα

Κινηματογράφος και Ψυχιατρική