Η έννοια του προσωπικού χώρου
Αν κάποιος μελετήσει την ανθρώπινη ιστορία είναι πολύ πιθανόν να καταλήξει στο συμπέρασμα πως ο άνθρωπος είναι ένα ον κοινωνικό. Χρειαζόμαστε ο ένας τον άλλο για να επιβιώσουμε, να πετύχουμε στόχους, αλλά εν τέλει ακόμη και για να ευτυχίσουμε. Το γεγονός αυτό όμως δεν σημαίνει πως δεν υπάρχουν όρια στον βαθμό συγχώνευσης των ατόμων. Θέλουμε να πιστεύουμε πως έχουμε ανεξάρτητη σκέψη και βούληση, γνωρίζουμε πως όλοι μας χρησιμοποιούμε ένα εναλλακτικό κοινωνικό πρόσωπο (persona) το οποίο διαφέρει -άλλες φορές πολύ, άλλες φορές λιγότερο- από το ιδιωτικό μας πρόσωπο και πλέον το σύνολο των νομοθεσιών του κόσμου μιλάνε για προστασία των προσωπικών δεδομένων. Αυτά είναι μόνο μερικά από τα παραδείγματα στα οποία γίνεται εμφανές πως ισορροπούμε ανάμεσα στον εαυτό μας και την κοινωνία και πως θέτουμε όρια ανάμεσα σε αυτές τις δύο πραγματικότητες.
Σε αυτό το post θα αναλύσουμε ένα πολύ χαρακτηριστικό παράδειγμα σύγκρουσης του “κοινωνικού” και του “προσωπικού” μας κόσμου: τον προσωπικό μας χώρο.
Με τον όρο “προσωπικός χώρος” δεν αναφερόμαστε αποκλειστικά σε κάποιον δομημένο χώρο που δικαιωματικά μας ανήκει (π.χ. το σπίτι μας, το δωμάτιό μας), αλλά σε έναν θεωρητικά ασαφή χώρο γύρω από τον εαυτό μας τον οποίο θεωρούμε προσωπικό και ενοχλούμαστε αν κάποιος τον παραβιάσει. Για παράδειγμα, σκεφτείτε πως βρίσκεστε σε ένα άδειο λεωφορείο και ξαφνικά σε μια στάση ανεβαίνει κάποιος και κάθεται ακριβώς δίπλα σας, ενώ όλες οι υπόλοιπες θέσεις είναι άδειες. Οι περισσότεροι από εμάς θα νιώθαμε μια ενόχληση, ακόμη και αν τυπικά η θέση δίπλα μας δεν μας ανήκει και ο καθένας μπορεί να την χρησιμοποιήσει. Ένα ακόμη παράδειγμα είναι όταν κοιτάμε τα προϊόντα σε μία υπεραγορά και κάποιος έρχεται και στέκεται ακριβώς δίπλα μας και κοιτάει τα ίδια προϊόντα. Και σε αυτή την περίπτωση η συντριπτική πλειοψηφία των ανθρώπων θα ένιωθε άβολα.
Όπως όλα τα πλάσματα του ζωικού βασιλείου, έτσι και ο άνθρωπος νιώθει την ανάγκη να επισημάνει μια περιοχή ως αποκλειστικά δική του. Είναι μάλλον μια έμφυτη τάση που σκοπό έχει να μας προστατέψει από πιθανούς κινδύνους. Αν κάποιος εισβάλλει στον προσωπικό μας χώρο χωρίς άδεια, γνωρίζοντας πως αυτός είναι δικός μας τότε αυτόματα μπορεί να θεωρηθεί ως ένας πιθανός εχθρός. Τα ζώα χρησιμοποιούν βιολογικούς μηχανισμούς για να οριοθετήσουν την προσωπική τους περιοχή. Συνήθως ουρούν ώστε να αφήσουν την οσμή τους στον χώρο τους και να προειδοποιήσουν τα υπόλοιπα ζώα πως εισέρχονται σε οριοθετημένη περιοχή ή βγάζουν ήχους ώστε να κάνουν αισθητή την παρουσία τους, Εμείς φυσικά δεν χρησιμοποιούμε τους ίδιους μηχανισμούς, αλλά παρόλα αυτά συνεχίζουμε να χρησιμοποιούμε “σήματα” για να μαρκάρουμε την περιοχή μας. Πολύ χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελούν τα γραφεία των περισσοτέρων από όσους από εμάς εργαζόμαστε σε έναν κοινό χώρο με άλλους. Δίπλα στον υπολογιστή μας τοποθετούμε προσωπικά αντικείμενα άσχετα με την εργασία μας (κούπες, παιχνιδάκια, φωτογραφίες κτλ) τα οποία δεν αφήνουν περιθώριο σε κανέναν να αμφισβητήσει την κυριότητα του χώρου αυτού.
[caption id="attachment_403" align="aligncenter" width="300" caption="Εικόνα 1: Παράδειγμα οριοθέτησης του προσωπικής ζώνης στον χώρο εργασίας"]
[/caption]
Κατά καιρούς έχουν γίνει ενδιαφέρουσες μελέτες πάνω στο θέμα της οριοθέτησης του προσωπικού χώρου και μάλιστα ορισμένοι ερευνητές προσπάθησαν να μετρήσουν τις διαστάσεις που έχει αυτός ο χώρος. Ένα από τα πιο γνωστά βιβλία για το θέμα αυτό είναι το “The Hidden DImension” του Edward Hall. O Hall έπειτα από μελέτη του φαινομένου αυτού στις δυτικές κοινωνίες κατέληξε σε μια πολύ ενδιαφέρουσα θεωρία. Σύμφωνα με αυτή, ο χώρος γύρω από το κάθε άτομο χωρίζεται αυτόματα σε διαφορετικές ζώνες, καθεμία από τις οποίες έχει διαφορετικά χαρακτηριστικά όσον αφορά τον βαθμό της “ιδιωτικότητάς” τους (εικόνα 2).
[caption id="attachment_408" align="aligncenter" width="187" caption="Εικόνα 2: Οριοθέτηση προσωπικών και κοινών χώρων, σύμφωνα με τα ευρήματα του Δρ. Hall"]
[/caption]
Συγκεκριμένα ο Hall υποστήριξε πως η περίμετρος σε απόσταση 30 εκατοστών από το σώμα μας θεωρείται ο άμεσος χώρος μας, παραβίαση του οποίου είναι ανεπίτρεπτη. Από τα 30 εκατοστά έως το 1,5 μέτρο είναι ο προσωπικός μας χώρος στον οποίο αναμένουμε πως κανείς δεν μπορεί να εισβάλλει δίχως άδεια. Παραβίαση αυτού του προσωπικού χώρου προκαλεί δυσαρέσκεια και αναστάτωση, αλλά δεν αποτελεί απαραίτητα ένδειξη κινδύνου. Είναι χαρακτηριστικό βεβαίως πως συνήθως ο χώρος που έχουν στην αποκλειστική του διάθεση οι εργαζόμενοι στις καθιστικές εργασίες είναι περίπου 1 έως 1,5 μέτρα. Από το 1,5 μέτρο έως τα 3,5 μέτρα θεωρείται ο κοινωνικός χώρος μας τον οποίο αναμένουμε πως μοιραζόμαστε με φιλικά προς εμάς πρόσωπα, ενώ από τα 3,5 έως τα 7,5 μέτρα είναι ο δημόσιος χώρος τον οποίο μπορούμε να μοιραστούμε με όλα τα άτομα. Οι αποστάσεις άνω των 7,5 μέτρων θεωρείται πως δεν έχουν κάποια σχέση με το άτομο και είναι απευαισθητοποιημένες. Αν κάποιος προσπαθήσει να εισέλθει στον προσωπικό χώρο μας, έχουμε την τάση να αναζητούμε τρόπο να λύσουμε αυτή τη σύγκρουση και να αποκτήσουμε και πάλι απόσταση από τον “εισβολέα”.
Ένα από τα πιο περίεργα πειράματα μελέτης στον τομέα αυτό είναι αυτό που περιγράφει ο Middlemist (1973). Το συγκεκριμένο πείραμα έλαβε θέση σε ένα δημόσιο ουρητήριο ανδρών. Κάθε φορά που κάποιος τυχαίος άνδρας έμπαινε στο ουρητήριο, τον ακολουθούσε ένας πειραματιστής ο οποίος κάποιες φορές πήγαινε στο ουρητήριο ακριβώς δίπλα από τον ανυποψίαστο άνδρα και κάποιες άλλες φορές στο παραδίπλα (συνολικά υπήρχαν 3 ουρητήρια στον χώρο, συνεπώς δεν υπήρχαν άλλες πιθανότητες). Η βασική υπόθεση του πειράματος ήταν πως η εισβολή του πειραματιστή τον προσωπικό χώρο του υποκειμένου θα του προκαλούσε αναστάτωση η οποία θα αντικαθρεφτίζονταν στους χρόνους έναρξης και λήξης της ούρησής του, οι οποίοι καταγράφονταν από έναν κρυμμένο δεύτερο πειραματιστή.
Αυτό που βρέθηκε εν τέλει ήταν πως τόσο η παρουσία, όσο και η απόσταση μεταξύ υποκειμένου και πειραματιστή φάνηκαν να επηρεάζουν τον χρόνο έναρξης της ούρησης του υποκειμένου. Τα υποκείμενα που ήταν μόνα τους στον χώρο χρειαζόντουσαν κατά μέσο όρο 4 δευτερόλεπτα για να ξεκινήσουν την ούρηση (το χρονόμετρο ξεκινούσε τη στιγμή που το υποκείμενο ξεκούμπωνε το παντελόνι του). Όταν όμως ο πειραματιστής ήταν στο μακρινό ουρητήριο ήθελαν 6 δευτερόλεπτα, ενώ όταν ήταν στο διπλανό ουρητήριο, χρειαζόντουσαν περίπου 8 δευτερόλεπτα κατά μέσο όρο.
Φυσικά τα όρια του προσωπικού χώρου δεν είναι σταθερά σε όλες τις κοινωνίες. Κάποιος που κατοικεί σε μια πυκνοκατοικημένη περιοχή έχει μικρότερο προσωπικό χώρο από κάποιον που κατοικεί σε μια έρημο. Στην μια περίπτωση το άτομο είναι αναγκασμένο να είναι σε κοντινές αποστάσεις με άλλα άτομα και πλέον έχει απευαισθητοποιηθεί, ενώ στην περίπτωση της ερήμου η έλλειψη συχνής επαφής μεταξύ ξένων έχει ως αποτέλεσμα την διεύρυνση των ορίων της προσωπικής ζώνης. Είναι αξιοσημείωτο πως οι διαφορές ανάμεσα στις κοινωνίες στο θέμα της προσωπικής ζώνης γίνονται εμφανείς ακόμη και μέσα από τις λέξεις που χρησιμοποιούνται σε κάθε κοινωνία για να περιγράψουν το φαινόμενο. Στα αγγλικά για παράδειγμα υπάρχει η λέξη “privacy” η οποία δεν έχει ακριβή μετάφραση στα ελληνικά, ακριβώς επειδή στην Ελλάδα τα όρια μεταξύ προσωπικής και κοινωνικής ζωής είναι πιο δυσδιάκριτα σε σχέση με την Αγγλία ή τις ΗΠΑ.
Σε γενικές γραμμές, όλες αυτές οι θεωρίες και τα ερευνητικά ευρήματα κατά την άποψή μου επιβεβαιώνουν πως ο άνθρωπος δεν βρίσκεται σε κανένα άκρο του διπόλου Κοινωνικότητα-Ατομικισμός. Μπορεί να χρειαζόμαστε ο ένας τον άλλο, αλλά είναι εξίσου σημαντικό να κρατάμε και αποστάσεις μεταξύ μας. Στην σημερινή εποχή βεβαίως η έννοια της προστασίας του προσωπικού μας χώρου (φυσικού και μη), των προσωπικών μας δεδομένων κτλ παίρνει διαφορετικές διαστάσεις σε σχέση με παλαιότερες εποχές.
Εισαγωγική φωτογραφία: No Personal Space, by essgee Εικόνα 1: My Desk, by awiseacre Εικόνα 2: Reaction Bubble, by Wikipedia Πηγές / Περισσότερες Πληροφορίες
- Wikipedia: Personal Space
- Edward Hall (1966). Hidden Dimension. New York: Anchor (1990)
- Personal space invasions in the lavatory: Suggestive evidence for arousal. Middlemist, R. D., Knowles, E. S., and Matter, C. F., Journal of Personality and Social Psychology, 1976, 33, 541-546.
- Εβδομαδιαία Νέα Ψυχολογίας (19-10-2020) - 19 Οκτωβρίου, 2020
- Εβδομαδιαία Νέα Ψυχολογίας (12-10-2020) - 12 Οκτωβρίου, 2020
- Εβδομαδιαία Νέα Ψυχολογίας (5-10-2020) - 5 Οκτωβρίου, 2020