Μαθησιακές Διαταραχές: Αλεξία
Είμαι σίγουρος πως αν ρωτήσετε 100 άτομα να σας πουν κάποιες μορφές μαθησιακής διαταραχής τα 90 θα αναφέρουν την Δυσλεξία, οι υπόλοιποι 9 τo Σύνδρομο Ελλειμματικής Προσοχής και Υπερκινητικότητας (ADHD) και ίσως 1 στους 100 αναφέρει κάποια τρίτη διαταραχή. Οι “μαθησιακές διαταραχές” είναι ένας γενικότερος τίτλος μιας ομάδας διαταραχών που περιλαμβάνουν κυρίως αναπτυξιακά, επίκτητα και ψυχολογικά προβλήματα που έχουν ως αποτέλεσμα χαμηλή επίδοση σε μαθησιακού τύπου δραστηριότητες (ανάγνωση, γραφή, αριθμητική κ.α.). Σε αυτό το post θα ασχοληθούμε με μια πολύ συγκεκριμένη, λιγότερο γνωστή, αλλά ενδιαφέρουσα μαθησιακή διαταραχή: την αλεξία.
Ορισμός και Συμπτώματα Αλεξίας
Ο όρος αλεξία (alexia) έχει φυσικά ελληνική ρίζα και σημαίνει «χωρίς λέξη»(α-λεξία). Η αλεξία είναι μία επίκτητη διαταραχή της ανάγνωσης (το βασικό στοιχείο των διαταραχών αυτών, όπως ορίζει και το DSM IV-TR, είναι ικανότητα ανάγνωσης πολύ χαμηλότερη από αυτή που αναμένεται βάσει του IQ του ατόμου, της ηλικίας και της εκπαίδευσής του) που έρχεται ως επακόλουθο τραυματισμού του εγκεφάλου ατόμων που πριν δεν αντιμετώπιζαν παρόμοιο πρόβλημα. Λόγω της νευροφυσιολογικής φύσης της, η αλεξία έχει γίνει αντικείμενο μελέτης πολλών νευροψυχολογικών ερευνών.
Συγκεκριμένα τα αλεξικά άτομα παρουσιάζουν προβλήματα στην κατανόηση ή παραγωγή γραπτού λόγου. Υπάρχουν διάφοροι τύποι αλεξικών διαταραχών, αλλά οι δύο κύριες κατηγοριοποιήσεις γίνονται βάσει του τύπου της παραλεξίας (λανθασμένη προφορά των λέξεων κατά το διάβασμα) και βάσει των χαρακτηριστικών των λέξεων που επηρεάζουν την επίδοση του ατόμου στην ανάγνωση. Αυτά τα χαρακτηριστικά περιλαμβάνουν το μέγεθος των λέξεων, την ορθογραφία, το μέρος του λόγου της λέξης, το αν η λέξη αντιπροσωπεύει αόριστη έννοια, αλλά και το πόσο οικεία είναι η λέξη για το άτομο.
Ο μέσος άνθρωπος μπορεί να διαβάζει τις μεμονωμένες λέξεις τόσο γρήγορα, όσο και τα μεμονωμένα γράμματα. Για το λόγο αυτό τα γράμματα μιας λέξης διαβάζονται παράλληλα με την ίδια τη λέξη και σπάνια κάποιος χρειάζεται να διαβάσει γράμμα προς γράμμα για να κατανοήσει μια λέξη, παρά μόνο αν η λέξη παρουσιάζει κάποια δυσκολία (π.χ. είναι μεγάλη ή σπάνια). Στην ανάγνωση λαμβάνουν μέρος πολλοί μηχανισμοί. Απαιτείται συνεργασία των νευρώνων που ελέγχουν τους μύες των ματιών, των κέντρων που κατευθύνουν την προσοχή μας, των κέντρων που επεξεργάζονται τα οπτικά ερεθίσματα καθ’ όλη τη διάρκπεειά της μεταφοράς τους από τα μάτια προς τον ινιακό λοβό (ο οπίσθιος εγκεφαλικός φλοιός που είναι υπεύθυνος για την όραση) και των κέντρων της ανώτερης νόησης ώστε να κατανοήσουμε το νόημα των όσων διαβάζουμε. Έτσι, εάν ένας από τους μηχανισμούς αυτούς πάθει βλάβη -είτε από τραυματισμό είτε από ασθένεια- είναι δυνατόν να παρουσιαστεί πρόβλημα στην ανάγνωση, ανάλογο με το σημείο που εμφανίστηκε η βλάβη αυτή, αλλά και το μέγεθός της.
Η έρευνα για την αλεξία περιστρέφεται γύρω από τις βλάβες στα κέντρα επεξεργασίας των λέξεων ή των νευρικών περιοχών που υποβοηθούν την κεντρική γλωσσική επεξεργασία. Τα εγκεφαλικά προβλήματα στην αλεξία εντοπίζονται κυρίως στο αριστερό ημισφαίριο, στους κροταφικούς (εγκεφαλικός φλοιός υπεύθυνος κυρίως για επεξεργασία ακουστικών ερεθισμάτων, αλλά όχι μόνο) και βρεγματικούς λοβούς (εγκεφαλικός φλοιός υπεύθυνος κυρίως για επεξεργασία σωματοαισθητικών ερεθισμών), χωρίς ωστόσο αυτό να είναι απόλυτο, καθώς ορισμένα είδη αλεξίας συνοδεύονται από βλάβη σε διαφορετικά σημεία του εγκεφάλου.
Μορφές Αλεξίας
Οι μορφές της αλεξίας χωρίζονται σε αρκετούς τύπους είτε βάσει της νευρολογίας, είτε βάσει της νευροψυχολογίας.Ακολουθεί μία σύντομη περίληψη των διάφορων κεντρικών και περιφερικών τύπων αλεξίας.
Η αλεξία είναι βασισμένη στην σχέση μεταξύ δύο βασικών αναγνωστικών οδών: της οδού ανάγνωσης βάσει των οπτικών ερεθισμών και της οδού ανάγνωσης βάσει του ήχου των λέξεων. Ο μέσος αναγνώστης μπορεί να προφέρει άγνωστες λέξεις εφαρμόζοντας τους κανόνες της ανάγνωσης που έχει μάθει για όλες τις λέξεις. Αλλά ορισμένες λέξεις δεν διαβάζονται έτσι ακριβώς όπως γράφονται, ιδιαίτερα στην αγγλική και γερμανική γλώσσα. Έτσι, ο αναγνώστης θα πρέπει να έχει χτίσει ένα «οπτικό» λεξικό ώστε να μπορεί να διαβάζει σωστά τις λέξεις αυτές.
Οι ασθενείς οι οποίοι διαβάζουν μόνο βάσει του κειμένου σπάνια παρουσιάζουν προβλήματα στην ανάγνωση των απλών λέξεων, αλλά δεν μπορούν να διαβάσουν ψευδολέξεις, καθώς οι λέξεις αυτές δεν υπάρχουν στο «οπτικό» τους λεξικό. Αυτού του τύπου οι ασθενείς ονομάζονται “φωνολογικοί δυσλεκτικοί” (phonological dyslexics). Οι Beauvois και Dérouesné περιέγραψαν την πρώτη περίπτωση φωνολογικής αλεξίας. Ο ασθενής τους (RG) ήταν αρκετά καλός στην ανάγνωση ουσιαστικών και “χειροπιαστών” (concrete) λέξεων, αλλά καθόλου καλός στην ανάγνωση ψευδολέξεων και μη οικείων λέξεων, ενώ μπορούσε να γράφει μόνος του ή μετά από υπαγόρευση, αν και είχε σε κάποιον βαθμό πρόβλημα δυσορθογραφίας (dysorthographia). Μπορούσε ακόμη να γράφει και ψευδολέξεις μετά από υπαγόρευση.
Αντίθετα, οι ασθενείς που μπορούν να διαβάσουν μόνο βάσει του ήχου των λέξεων, τα καταφέρνουν με τις ψευδολέξεις, αλλά έχουν πρόβλημα με τις ασυνήθιστες λέξεις, κάνοντας λάθος στην προφορά τους (για παράδειγμα διαβάζουν το mint με την ίδια προφορά όπως το pint) ονομάζονται “επιφανειακοί δυσλεκτικοί” (surface dyslexics). Το πιο ξεκάθαρο σύμπτωμα της επιφανειακής αλεξίας είναι ότι οι ασθενείς διαβάζουν γνωστές λέξεις σαν να ήταν άγνωστες. Επειδή διαβάζουν μεταφράζοντας γραφήματα απευθείας σε φωνήματα, είναι σε θέση να διαβάζουν κανονικές λέξεις σωστά αλλά θα κάνουν κανονιστικά λάθη σε πιο πολύπλοκες λέξεις. Για παράδειγμα ο ασθενής των Marshall και Newcombe, ο οποίος είναι γνωστός ως JC διάβαζε το “listen” ως “Liston”,και το “insect” ως “insist”, και απέδιδε το νόημα της λέξης που αυτός διάβαζε και όχι της λέξης που ήταν γραμμένης!
Ορισμένοι ασθενείς παρουσιάζουν πρόβλημα και στις δύο αναγνωστικές οδούς, σε διαφορετικό βαθμό στην καθεμιά. Σε αυτήν την περίπτωση αναφέρεται ότι έχουν βαριά αλεξία (deep alexia). Αυτοί οι ασθενείς παρουσιάζουν, εκτός από τα προβλήματα που παρουσιάστηκαν πιο πάνω, και προβλήματα με την ανάγνωση λειτουργικών λέξεων (π.χ. ότι, και, τότε, αλλά). Επίσης κάνουν σημασιολογικά λάθη. Για παράδειγμα διαβάζουν”πόρτα” αντί “θύρα”, αγνοώντας την ύπαρξη της λέξης «θύρα». Έρευνες πριν από 30 χρόνια έδειξαν ότι υπάρχουν τρία είδη λαθών που γίνονται από τους πάσχοντες από βαριά αλεξία: οπτικής φύσεως λάθη (π.χ. διαβάζουν perform αντί perfume), ετυμολογικά λάθη (π.χ. διαβάζουν defend αντί defence) και συνδυασμοί σημασιολογικών και ετυμολογικών λαθών (π.χ. διαβάζουν arrive αντί departure).
Μια γενική κατηγορία της αλεξίας είναι και η περιφερική αλεξία. Οι ασθενείς με περιφερική αλεξία, διατηρούν τις κεντρικές γλωσσικές λειτουργίες τους, αλλά παρουσιάζουν πιο ειδικού τύπου προβλήματα, ανάλογα της μεμονωμένης μορφής αλεξίας που έχουν. Για παράδειγμα οι ασθενείς με απλή αλεξία (pure alexia) μπορεί αρχικά να παρουσιάζονται με γενική αλεξία και να μην μπορούν να αναγνωρίσουν και να ονομάσουν γράμματα. Στην ημιανοπική αλεξία (hemianopic alexia) η αναγνώριση των λέξεων μένει ανέπαφη, αλλά η παρουσία δεξιάς ημιανοπίας οδηγεί σε πρόκληση ανωμαλιών στον οπτικό-κινητικό συντονισμό των ματιών κατά την ανάγνωση. Στην περίπτωση της ολιγωρικής αλεξίας (neglect alexia) οι ασθενείς κάνουν λάθη που εντοπίζονται στην αρχή και στο τέλος της λέξης (για παράδειγμα διαβάζουν «τροφή» αντί για «οροφή»). Τέλος, μια άλλη κατηγοριοποίηση της περιφερικής αλεξίας είναι η αλεξία προσοχής (attentional alexia) όπου οι ασθενείς αναφέρουν ότι δεν μπορούν να διαβάσουν ένα κείμενο γιατί τα γράμματα τρέμουν και οι λέξεις ενώνονται και γίνονται μία λέξη. Αυτοί οι ασθενείς παρουσιάζουν καλύτερη επίδοση στην ανάγνωση μεμονωμένων λέξεων και γραμμάτων, παρά στην ανάγνωση πολλαπλών λέξεων μέσα σε ένα συνεχές κείμενο.
Όπως καταλαβαίνετε ο όρος αλεξία είναι πολύ γενικός και χρησιμοποιείται για να περιγράψει μια τεράστια ομάδα διαταραχών ανάγνωσης με διαφορετικά χαρακτηριστικά. Το σίγουρο είναι πως η αλεξία ήταν και συνεχίζει να είναι μια πολύ ενδιαφέρουσα διαταραχή, κυρίως της νευροφυσιολογικής της μορφής. Μαθαίνοντας περισσότερα για τους διάφορους τύπους αλεξίας ουσιαστικά μαθαίνουμε περισσότερα για τους μηχανισμούς που μας επιτρέπουν να διαβάζουμε, να μιλάμε και να κατανοούμε σύμβολα, ικανότητες που κάνουν τον άνθρωπο να ξεχωρίζει από τα υπόλοιπα πρωτεύοντα θηλαστικά.
Εισαγωγική Φωτογραφία
Πηγές / Περισσότερες πληροφορίες
- Hayes, N. (1998). Psychology: An introduction.
- Marshall, J.C & Newcombe, F. (1973). Patterns of Paralexia: A Psycholinguistic Approach. Journal of Psycholinguistic Research, 2 (3), 175-199.
- World Health Organization: Learning Disorders
- Wikipedia: Learning Disabilities
- Αλληλεγγύη: ο δρόμος για την ευτυχία - 4 Ιανουαρίου, 2022
- Νέα Ψυχολογίας (30 Σεπτεμβρίου 2021) - 30 Σεπτεμβρίου, 2021
- Δυσκολίες όρασης: ψυχοκοινωνικές προκλήσεις - 23 Σεπτεμβρίου, 2021