Τρέμω τα έντομα
Psychologies στο τεύχος Αυγούστου 2011
Επιμέλεια/Συγγραφή: Λυδία Μπότση
Σέρνονται, πετούν, τσιμπούν – ορισμένα από αυτά δαγκώνουν: κατσαρίδες, μέλισσες, αράχνες, κυκλοφορούν ελεύθερα ανάμεσά μας, προκαλώντας σε κάποιους, έστω και στιγμιαία, πραγματική αποστροφή. Ο ψυχολόγος Δημήτρης Αγοραστός μας εξηγεί την… ανατομία αυτού του τόσο «παράλογου» φαινομενικά φόβου.
Κάτι τη γαργαλάει επίμονα στο χέρι. Στριφογυρίζει, ανοίγει με δυσκολία τα μάτια, αφουγκράζεται για μερικά δευτερόλεπτα. Και ξαφνικά τη βλέπει: μια τεράστια μαυριδερή κατσαρίδα, μπλεγμένη στα σκεπάσματα, διεκδικεί απεγνωσμένα το δικαίωμά της να ξαναδεί… φως στο τούνελ. Εάν η συνέχεια που θα δίνατε στην ιστορία, ως πρωταγωνιστής, κλίνει περισσότερο στο να τρέχετε πανικόβλητοι και να ταμπουρώνεστε στο μπάνιο παρά στο να φανείτε λογικοί και να την αντιμετωπίσετε σαν… άνθρωπος προς έντομο, τότε μάλλον η ψυχραιμία δεν είναι ένα από τα προτερήματά σας – τουλάχιστον σε ό,τι αφορά στο συγκεκριμένο βασίλειο.
Φυσικά, δεν είστε μόνο εσείς: οι περισσότεροι, αν όχι όλοι, όσο κι αν αρνούνται να το παραδεχθούν νιώθουν έναν ενστικτώδη φόβο όταν η απόσταση που τους χωρίζει από τα έντομα είναι ζήτημα μιας… αναπνοής. Γιατί; «Ο άνθρωπος πέρα από κοινωνικό είναι και ατομικό ον, με ριζωμένα βασικά ζωικά ένστικτα όπως αυτό της αυτοσυντήρησης. Μέσα από μια αργή αλλά σταθερή διαδικασία κατάφερε να ‘περάσει’ από γενιά σε γενιά ορισμένους βασικούς κανόνες επιβίωσης: δεν πλησιάζουμε τα τσακάλια, δεν σκαρφαλώνουμε ψηλά, αποφεύγουμε τα έντομα. Αυτοί ακριβώς οι κανόνες είναι που διαμόρφωσαν το συλλογικό μας ασυνείδητο και που αποτελούν το εναρκτήριο σημείο ανάπτυξης του συνόλου των φοβιών».
Εάν σε αυτό προσθέσουμε και το φόβο που προκαλεί στον άνθρωπο η μη προβλεψιμότητα του κόσμου γύρω του, εύκολα μπορούμε να καταλάβουμε γιατί έχουμε την τάση να αποφεύγουμε οτιδήποτε μπορεί εν δυνάμει να μας βλάψει. «Το άγνωστο είναι βασική πηγή φόβου για ένα ον όπως ο άνθρωπος, που έχει μάθει να κάνει συνεχώς προβλέψεις για τις μελλοντικές του κινήσεις. Γι’ αυτό και το αίσθημα της έλλειψης του ελέγχου παίζει βασικό ρόλο στην ανάπτυξη φοβιών».
Όσο βέβαια κι αν «φταίνε» γι’ αυτό οι αρχαίοι μας πρόγονοι, σίγουρα δεν μπορεί να ευθύνονται και για το ότι μια κάμπια ή ένα τζιτζίκι είναι ικανά να προκαλέσουν τόσο φόβο σε ορισμένους από εμάς, ώστε να μας λούσει κρύος ιδρώτας. «Έρευνες έχουν αποδείξει πως ο φόβος και οι φοβίες έχουν σε κάποιο βαθμό βιολογικά αίτια, όπως π.χ. ανωμαλίες σε συγκεκριμένα χρωμοσώματα.
Αυτό όμως, από μόνο του, δεν είναι σε θέση να εξηγήσει τα διαφορετικά επίπεδα φόβου που βλέπουμε από άτομο σε άτομο. Γι’ αυτό και εξίσου σημαντικό ρόλο, αν όχι σημαντικότερο, παίζει το περιβάλλον στο οποίο έχουμε μεγαλώσει, καθώς και οι προσωπικές εμπειρίες καθενός μας ξεχωριστά. Εάν, για παράδειγμα, έχουμε μεγαλώσει σε ένα υπερπροστατευτικό περιβάλλον, κατά πάσα πιθανότητα ήδη από παιδιά θα αρχίσουμε να φοβόμαστε διάφορα αντικείμενα και καταστάσεις όταν δεν είναι παρόντες οι γονείς για να μας προστατεύσουν. Αντίστοιχα, μπορεί κάποιος να είχε ένα ατυχές συμβάν με τσίμπημα εντόμου.
Εάν δεν αναλύσει τους διάφορους παράγοντες που μπορεί να οδήγησαν σε αυτό το συμβάν -π.χ. το ότι η αράχνη τον τσίμπησε για να αμυνθεί επειδή αυτός κατέστρεφε τον ιστό της-, τότε είναι πολύ πιθανό να γίνει αρνητική σύνδεση μεταξύ του αντικειμένου -αράχνη- και του αρνητικού αισθήματος που ακολούθησε το συμβάν. Πρόκειται για έναν μηχανισμό παρόμοιο με αυτόν που περιέγραψαν στα έργα τους για την εξαρτημένη μάθηση ο Παβλόφ, ο Γουάτσον και αργότερα ο Σκίνερ: ο φόβος μπορεί να είναι προϊόν κακής μάθησης». Την επόμενη φορά λοιπόν που θα πέσει στο δρόμο σας οτιδήποτε μικροσκοπικό που, με ή χωρίς φτερά, φοβάστε ότι θα σας κάνει… κακό, επιστρατεύστε τη λογική σας και δείξτε λίγη παραπάνω ψυχραιμία απ’ ό,τι συνήθως.
Κάπως έτσι θα πετύχετε τουλάχιστον την αρχή της… καλής μάθησης.
Τι να κάνω;
Ελάτε σταδιακά σε επαφή με το αντικείμενο του φόβου σας. «Ξεκινήστε με κάποια στοιχεία που δεν σας φοβίζουν καθόλου και συνεχίστε με όσα σας φοβίζουν περισσότερο. Εάν π.χ. φοβάστε τις αράχνες, εκτεθείτε σταδιακά σε φωτογραφίες τους, σε βίντεο, σε ψεύτικες και τέλος σε μια αληθινή μικρή αράχνη – μπορεί να μην είναι πάντοτε βοηθητικό, αλλά καλύπτει ένα μεγάλο μέρος των φοβικών αντιδράσεων».
Κρατήστε την ψυχραιμία σας. «Όταν έρχεστε σε επαφή με το αντικείμενο που σας τρομάζει, διατηρήστε την ψυχραιμία σας: προσπαθήστε να αναπνέετε κανονικά και να υπενθυμίζετε στον εαυτό σας ότι δεν κινδυνεύετε ουσιαστικά».
Δείξτε κατανόηση. «Εάν έχετε στο άμεσο περιβάλλον σας ανθρώπους που τα έντομα τους τρομοκρατούν, αποφύγετε να τους πιέζετε να αντιμετωπίσουν το φόβο τους, σε περίπτωση που δεν νιώθουν έτοιμοι, και κάντε τους να νιώσουν όση περισσότερη ασφάλεια γίνεται. Γιατί το να ξεπεράσουμε κάτι που μας τρομάζει απαιτεί μεγάλη εσωτερική δύναμη και πειθαρχία – κι αυτή πρέπει να θωρακίσουμε με τη βοήθεια των κοντινών μας ανθρώπων».
Εισαγωγική Φωτογραφία
- Νέα Ψυχολογίας (30 Σεπτεμβρίου 2021) - 30 Σεπτεμβρίου, 2021
- Δυσκολίες όρασης: ψυχοκοινωνικές προκλήσεις - 23 Σεπτεμβρίου, 2021
- Κίνητρα: γιατί κάνουμε όσα κάνουμε; - 20 Ιουνίου, 2021