Ναρκισσισμός: Όταν το φαίνεσθαι είναι σημαντικότερο του είναι

Σύμφωνα με την ελληνική μυθολογία ο Νάρκισσος ήταν ένας νεαρός, γιος της νύμφης Λειριώπης και του ποταμού Κηφισού, ο οποίος ήταν τόσο όμορφος ώστε όλες οι νύμφες τον ήθελαν για σύντροφό τους. Ο ίδιος όμως ήταν τόσο υπερόπτης που τις απέρριπτε όλες μία προς μία. Λέγεται δε πως μεταξύ άλλων απέρριψε και την νύμφη Ηχώ η οποία, απελπισμένη καθώς ήταν με τον έρωτά της, τον καλούσε συνεχώς έως ότου η φωνή της έσβησε και ακούγονταν πλέον μόνο οι τελευταίες συλλαβές του ονόματός του.

Το τραγικό τέλος του Νάρκισσου όμως είναι αυτό που κάνει την ιστορία του πολύ ενδιαφέρουσα και εξαιρετικά αλληγορική. Μια μέρα, καθώς περιφερόταν στον ποταμό ο Νάρκισσος πρόσεξε το είδωλό του στο νερό. Ήταν το πιο όμορφο πρόσωπο που είχε δει. Θεωρώντας πως αυτό που έβλεπε ήταν άλλη μία από τις νύμφες που τον κυνηγούσαν, ερωτεύτηκε σφόδρα το είδωλό του και καθόταν με τις ώρες και το θαύμαζε, ενώ ταυτόχρονα παραπονιόταν που το πρόσωπο μέσα στο νερό δεν του έλεγε τίποτα, αλλά μόνο τον κοιτούσε. Ο Νάρκισσος περνούσε ώρες ή και μέρες ολόκληρες κάνοντας τίποτα άλλο πέρα από το να θαυμάζει την ομορφιά του στο ποτάμι. Αλλά δυστυχώς αυτό του το πάθος του κόστισε την ίδια του τη ζωή, καθώς μια μέρα στην προσπάθειά του να φιλήσει αυτό που θεωρούσε πως ήταν νύμφη έπεσε στο ποτάμι και πνίγηκε.

Αυτός λοιπόν ήταν ο Νάρκισσος της μυθολογίας ο οποίος έδωσε -και όχι άδικα- το όνομά του σε μια σύγχρονη ψυχολογική διαταραχή προσωπικότητας. Η ιστορία του μας έει πολλά για τα χαρακτηριστικά της διαταραχής αυτής.

Σύμφωνα με το DSM-IV-TR για να διαγνωσθεί κάποιος με ναρκισσιστική διαταραχή προσωπικότητας πρέπει να έχει τουλάχιστον πέντε από τα ακόλουθα συμπτώματα:

• Έχει έντονο αίσθημα υπεροψίας και μεγάλη ιδέα για τον εαυτό του/της.
• Έχει φαντασιώσεις απεριόριστης επιτυχίας, δύναμης, ομορφιάς κτλ.
• Θεωρεί τον εαυτό του/της ξεχωριστό και μοναδικό και πιστεύει πως οι μόνοι οι οποίοι μπορούν να τον/την καταλάβουν είναι άτομα που είναι επίσης ξεχωριστά.
• Απαιτεί τον θαυμασμό των άλλων.
• Αναμένει ξεχωριστή εξυπηρέτηση από τρίτους και απαιτεί όλοι να συμφωνούν αυτόματα με τις προσδοκίες του/της.
• Είναι άτομο ιδιαίτερα χειριστικό το οποίο εκμεταλλεύεται τους άλλους με κάθε μέσο ώστε να επιτύχει το σκοπό του.
• Δεν έχει ενσυναίσθηση απέναντι στα συναισθήματα των άλλων και γι’ αυτό αδυνατεί να τα κατανοήσει.
• Είναι πολύ ζηλόφθονος με τους άλλους ή πιστεύει πως οι άλλοι είναι πολύ ζηλόφθονες απέναντί του/της.
• Είναι αλαζόνας και έχει υπεροπτική στάση απέναντι στους άλλους.

Όπως γίνεται εμφανές, το κύριο χαρακτηριστικό του νάρκισσιστή είναι η αλαζονεία, το αίσθημα ανωτερότητας και η έλλειψη ενσυναίσθησης. Τα άτομα αυτά είναι ανίκανα να κατανοήσουν τα συναισθήματα των άλλων και δεν είναι λίγες οι φορές που θα φτάσουν να πληγώσουν ή ακόμη και να καταστρέψουν (π.χ. οικονομικά, κοινωνικά) τους ανθρώπους του περιβάλλοντός τους μόνο και μόνο για να καταφέρουν να πετύχουν τον στόχο τους. Οι ναρκισσιστές θεωρούν πως κοινωνικοί κανόνες που ακολουθούνται από όλους μας δεν ισχύουν για τους ίδιους καθώς ως “ξεχωριστά άτομα” απαιτούν να έχουν “ειδική μεταχείριση”.

Αυτό όμως που θα πρέπει να καταλάβουμε για τους ναρκισσιστές είναι πως δεν είναι εγωιστές, μιας και αυτό με το οποίο είναι ερωτευμένοι είναι η περσόνα τους και όχι ο ίδιος τους ο εαυτός. Όπως ακριβώς ο Νάρκισσος του αρχαίου μύθου, έτσι και αυτοί είναι παθολογικά ερωτευμένοι με το είδωλο στον “καθρέφτη” τους και θυσιάζουν τα πάντα για να το διατηρήσουν. Στην πραγματικότητα δηλαδή αυτά τα άτομα είναι πολύ απομακρυσμένα από τον εαυτό τους και αυτή είναι ουσιαστικά η πηγή της δυστυχίας τους. Ανήμποροι να δεχτούν τον εαυτό τους ως έχει, με τα πλεονεκτήματα και τα μειονεκτήματά του, αναλώνουν όλη τους την ενέργεια στη διατήρηση του κοινωνικού τους προφίλ και είναι έτοιμοι να βρουν εξιλαστήρια θύματα όταν πιστεύουν πως η εικόνα αυτή έχει αμαυρωθεί με κάποιο τρόπο.

Ένας νάρκισος για παράδειγμα δεν θα μπορέσει να ανεχτεί ούτε ένα “Λίαν Καλώς” στην βαθμολογία του, ακόμη και αν όλα τα υπόλοιπα μαθήματα τα έχει περάσει με “Άριστα”, θα φροντίσει να δημιουργήσει μια ολόκληρη θεωρία συνωμοσίας και έντονης ζηλοφθονίας από πλευράς του καθηγητή που “τόλμησε” να μην του βάλει τον μέγιστο δυνατό βαθμό και είναι ικανός να γίνει έντονα εκδικητικός απέναντί του.

Θεωρίες/Αιτιολογία

Έχουν προταθεί διάφορες θεωρίες για την ανάπτυξη της ναρκισιστικής διαταραχής, οι σημαντικότερες από τις οποίες είναι ψυχοδυναμικής φύσεως, όπως άλλωστε συμβαίνει για τις περισσότερες των διαταραχών προσωπικότητας. Σε γενικές γραμμές είναι αποδεκτό πως ο ναρκισσισμός οφείλεται στην σχέση που αναπτύσσει το άτομο με τα πρότυπα συμπεριφοράς που είναι διαθέσιμα κατά την παιδική του ηλικία ^[1]Shapiro, J.L., Bernadett-Shapiro, S. (2006). Narcissism: Greek Tragedy,Psychological Syndrome,Cultural Norm. In Thomas, G. Plante (Ed.), Mental Disorders of the  New Millennium, Vol. 1. Westport:Praeger. .

Η ύπαρξη ενός ιδεατού εαυτού προς μίμηση δεν είναι καθόλου ασυνήθιστο φαινόμενο. Αντιθέτως, στο βαθμό που ο ιδεατός εαυτός δεν καθίσταται εμμονή, λειτουργεί θετικά στην εξέλιξη της προσωπικότητας ενός ατόμου. Συνήθως όμως στα πρώτα στάδια της ανάπτυξης της προσωπικότητάς μας έχουμε κάποια σταθερά πρότυπα με τα οποία μπορούμε να ταυτιστούμε (γονείς, συγγενείς κτλ), οπότε η δημιουργία ενός ιδεατού μοντέλου του εαυτού μας δεν εκδηλώνεται άμεσα. Στις περιπτώσεις όμως παιδιών που για κάποιον λόγο μεγαλώνουν σε ένα περιβάλλον με έλλειψη σταθερών προτύπων- όπως είναι επί παραδείγματι τα παιδιά οικογενειών με σοβαρά προβλήματα ψυχιατρικής φύσεως ή κατάχρησης ουσιών ή με παιδιά που μεγάλωσαν χωρίς γονείς- η δημιουργία ενός φανταστικού ιδεατού εαυτού καθίσταται απαραίτητη, μιας και το παιδί δεν μπορεί να ταυτιστεί, να εσωτερικοποιήσει και εν τέλει να αντιγράψει την εικόνα κάποιου ενήλικου προτύπου συμπεριφοράς. Στις περιπτώσεις αυτές τα παιδιά αναζητούν στοιχεία ταύτισης σε άλλες κοινωνικές ομάδες (π.χ. συμμορίες) ή ακόμη αρχίζουν και ταυτίζονται με χαρισματικές ηγετικές φυσιογνωμίες (π.χ. πολιτικούς, καλλιτέχνες, θρησκευτικούς ηγέτες κ.α.) τα στοιχεία των οποίων εσωτερικοποιούνται και εμφυτεύονται στον ιδεατό εαυτό. Σε αυτό το στάδιο μπαίνει και ο σπόρος που αργότερα μπορεί να δώσει ως καρπό έναν ναρκισσιστικό χαρακτήρα, ταυτισμένο και υποταγμένο αιωνίως σε μια ψεύτικη κοινωνική εικόνα.

Όπως συμβαίνει και με την ανάπτυξη των περισσότερων διαταραχών προσωπικότητας, ένας βασικός παράγοντας που λειτουργεί καταλυτικά στην εμφάνισή τους είναι η κακοποίηση του παιδιού στην παιδική ηλικία. Η κακοποίηση αυτή φυσικά δεν είναι απαραίτητο να είναι σωματική. Ένα παιδί μπορεί να κακοποιηθεί επίσης συναισθηματικά και ψυχολογικά. Το αποτέλεσμα αυτών των τριών ειδών κακοποίησης είναι τελικά να γκρεμιστεί η αμοιβαία σχέση εμπιστοσύνης μεταξύ παιδιού-γονιών και έτσι το παιδί να απομακρυνθεί όλο και περισσότερο από αυτούς, το οποίο, όπως αναφέραμε ήδη, μπορεί να έχει ως συνέπεια το κυνήγι άλλων εικόνων ταύτισης.

Ο Ναρκισσισμός και η Δύση

Μήπως όμως η κοινωνία μας μάς ωθεί στον ναρκισσισμό ή εν πάση περιπτώσει λειτουργεί θετικά ως προς την ανάπτυξη τέτοιου είδους στοιχείων συμπεριφοράς; Αυτό το ερώτημα παρουσιάζει εξαιρετικό ενδιαφέρον, μιας και ο κοινωνικός παράγοντας είναι ένας από τρεις βασικούς παράγοντες επεξήγησης όλων των ψυχικών διαταραχών (σε συνδυασμό με την βιολογία και την ατομική ψυχολογία). Ζούμε σε στην εποχή της παγκοσμιοποίησης. Η παγκοσμιοποίηση αυτή όμως πέρα από οικονομική είναι και κοινωνική, το οποίο σημαίνει πως πλέον ο κόσμος δεν μοιράζεται μόνο τα οικονομικά αγαθά αλλά και είδωλα. Πριν 50-60 χρόνια κάποιος το πολύ-πολύ να ήταν “εθνικός σταρ”. Πλέον όμως έχουμε διασημότητες παγκόσμιας εμβέλειας οι οποίες τραβούν -οι περισσότεροι εσκεμμένα- πάνω τους τα φώτα της δημοσιότητας. Ολόκληρος ο κόσμος ασχολείται με το που, πως και γιατί πήγε κάπου κάποιος.

Οι δυτικές κοινωνίες θεοποιούν την ατομική αναγνωρισιμότητα και την ταυτίζουν με την επιτυχία. Εκεί που κάποτε κάποιος θεωρούνταν επιτυχημένος εάν κατάφερνε να ζήσει ηθικά και με αξιοπρέπεια, πλέον τα κριτήρια της επιτυχίας έχουν αλλάξει και επιτυχημένος θεωρείται κάποιος μόνο εάν καταφέρει να “ξεχωρίσει από το πλήθος” και να έχει πάνω από τα “10 λεπτά δημοσιότητας” που -υποτίθεται- αναλογούν στον καθένα μας ^[2]Christopher Lasch (1979). The Culture of Narcissism: American Life in an Age of Diminishing Expectations. New York: Norton . Τα καταναλωτικά προϊόντα προωθούνται με διαφημιστικές καμπάνιες που δίνουν έμφαση στο πόσο ξεχωριστούς θα μας κάνουν να είμαστε από τους υπόλοιπους γύρω μας, ενώ ακόμη και εκπαιδευτικά ιδρύματα προωθούν την φήμη τους ως φυτώρια ξεχωριστών επιστημόνων. Αποτέλεσμα όλων αυτών είναι τόσο οι γραφικές και αστείες πρόσκαιρες ναρκισσιστικές διασημότητες των μεσημεριανών κουτσομπολίστικων εκπομπών που θυσιάζουν τα πάντα για να καταφέρουν να βγουν στο γυαλί για λίγα λεπτά παραπάνω, όσο και το γενικότερο ξέφρενο κυνήγι της τελειότητας και του ελιτισμού που συνοδεύεται αρμονικά με τη δημιουργία πλασματικών και άπιαστων ειδώλων ταύτισης.

Η προσωπική ζωή ορισμένων προσώπων γιγαντώνεται σε βαθμό που πλέον τα πρόσωπα αυτά παίρνουν μυθικές διαστάσεις και θεωρείται δεδομένο πως αυτά τα άτομα είναι ξεχωριστά από όλους τους υπόλοιπους και ισχύουν άλλοι κανόνες απέναντί τους. Πρόσφατα μάλιστα έτυχε να ακούσω δύο παρόμοιες ιστορίες διάσημων τους οποίους θα μπορούσα άνετα να χαρακτηρίσω ως ναρκισιστές.

Η πρώτη είχε να κάνει με την διάσημη Αμερικανίδα παρουσιάστρια Όπρα, η οποία πήγε στο Παρίσι και αποφάσισε να επισκεφθεί ένα πανάκριβο κατάστημα πολυτελών ειδών. Το πρόβλημα όμως ήταν πως το εν λόγω κατάστημα είχε κλείσει και οι υπάλληλοι καθάριζαν το εσωτερικό του. Επομένως όταν η Όπρα πήγε εκεί και προσπάθησε να μπει, όπως ήταν το σωστό, της αρνήθηκαν την είσοδο ^[3]CNN:Luxury store apologizes to Oprah . Αποτέλεσμα αυτής της “προσβλητικής”, όπως την χαρακτήρισε η ίδια η Όπρα, συμπεριφοράς ήταν στην επόμενη εκπομπή της να αφιερώσει αρκετό χρόνο για να διαπομπεύσει δημόσια το εν λόγω κατάστημα μη διστάζοντας να χαρακτηρίσει τους υπαλλήλους ως ρατσιστές (καθώς θεώρησε πως ο λόγος άρνησης της εισόδου ήταν το … χρώμα του δέρματός της(!) και όχι το ωράριο του καταστήματος).

Στην δεύτερη περίπτωση ο Ντέιβιντ Χάσελχοφ είχε κάνει ταξίδι στην Γερμανία και θέλησε, για τις ανάγκες μιας εκπομπής του, να κάνει κάποια γυρίσματα σε έναν πυροσβεστικό σταθμό. Όταν πήγε εκεί όμως οι πυροσβέστες του αρνήθηκαν την είσοδο καθώς, πέραν του ότι δεν τον αναγνώρισαν, η είσοδος στον πυροσβεστικό σταθμό δίχως άδεια απαγορεύεται από τους κανόνες. Και πάλι το αποτέλεσμα ήταν ο διάσημος κ. Χασελχοφ να ξεσπάσει με οργή εναντίον των πυροσβεστών, θεωρώντας αδιανόητη την άρνησή τους.

Αυτό που βλέπουμε και στις δύο περιπτώσεις είναι η δυσκολία των νάρκισων πρωταγωνιστών να αποδεχτούν πως οι κανόνες που ισχύουν για όλους τους υπόλοιπους “κοινούς θνητούς” ισχύουν και για τους ίδιους. Το πιο τρομακτικό βεβαίως είναι πως η αντίδραση της Όπρα και του Χάσελχοφ θεωρήθηκε απολύτως δικαιολογημένη από μεγάλο μέρος του κοινού το οποίο θεωρεί αυτονόητο πως οι διασημότητες αυτές μπορούν να κάνουν ό,τι θέλουν, όποτε θέλουν.

Εισαγωγική Φωτογραφία:

• Narcissism, by Nicolai Kjærgaard