Διαταραχοποίηση της συμπεριφοράς

η συμπεριφορά που:

1. αποκλίνει από την αναμενόμενη συμπεριφορά της κοινωνικής ομάδας του ατόμου
2. δημιουργεί προσωπική δυσφορία ή ανικανότητα στο άτομο (π.χ. δεν μπορεί να αυτοεξυπηρετηθεί για τις βασικές του ανάγκες).
3. θέτει σε κίνδυνο την ψυχική ή σωματική υγεία του ατόμου (ή των γύρω του).

Για να οριστεί μια συμπεριφορά (σε κλινικό επίπεδο) ως αποκλίνουσα θα πρέπει να παρουσιάζει όλα (ή σχεδόν όλα) τα παραπάνω χαρακτηριστικά. Προσωπικά θεωρώ πως ο παραπάνω ορισμός είναι αρκετά ικανοποιητικός και καταφέρνει να συγκεντρώσει όλα τα χαρακτηριστικά που αποδίδουμε σε τέτοιου είδους συμπεριφορές, αλλά και να τις ξεχωρίσει από παρόμοιες συμπεριφορές που όμως δεν μπορούν να χαρακτηριστούν αποκλίνουσες. Ταυτόχρονα όμως παρουσιάζει και ελλείψεις και αναγκάζει -ορθώς κατ’ εμέ- τους λειτουργούς ψυχικής υγείας να αποφασίσουν με γνώμονα την εμπειρία και την γενικότερη εικόνα του ατόμου. Ας δούμε μερικά παραδείγματα συμπεριφορών για να καταλάβουμε καλύτερα τα πιο πάνω κριτήρια. Παράδειγμα 1ο

Ο κύριος Πασχαλίδης, κάτοικος Αθηνών, μαζεύει καθημερινά κουμπιά κάθε χρώματος και μεγέθους εδώ και πολλά χρόνια. Έχει χιλιάδες από αυτά και πρόσφατα ξεκίνησε να καλύπτει τους τοίχους ορισμένων δωματίων του σπιτιού του όχι με ταπετσαρία, αλλά με τα… κουμπιά τα οποία κολλάει σε αυτούς.

Είναι το παραπάνω παράδειγμα ένα παράδειγμα αποκλίνουσας συμπεριφοράς; Ας δούμε τα κριτήρια ένα-ένα. Η συμπεριφορά του σίγουρα αποκλίνει από την συμπεριφορά του μέσου Έλληνα/Αθηναίου. Αλλά δεν δημιουργεί δυσφορία στον κύριο Πασχαλίδη -το αντίθετο μάλιστα- ενώ την ίδια στιγμή δεν θέτει σε κίνδυνο τον εαυτό του ή τους γύρω του. Επομένως η συμπεριφορά του δεν μπορεί να χαρακτηρισθεί ως κλινικώς αποκλίνουσα. Αν όμως κάνουμε μια μικρή παραλλαγή στην ιστορία τότε όλα αλλάζουν. Τι θα απαντούσαμε στο ίδιο ερώτημα αν ξέραμε ότι ο κ. Πασχαλίδης σταμάτησε να τρώει εδώ και μία εβδομάδα επειδή δεν μπορεί να σταματήσει να κολλάει τα αγαπημένα του κουμπιά στους τοίχους; Σε αυτή την περίπτωση σαφώς θέτει σε κίνδυνο τον εαυτό του και παρουσιάζει ανικανότητα να ικανοποιήσει τις βασικές βιολογικές του ανάγκες (τροφή). Επομένως, σε αυτή την περίπτωση ο κ. Πασχαλίδης χαρακτηρίζεται από κλινικώς αποκλίνουσα συμπεριφορά και κατά πάσα πιθανότητα από Ψυχαναγκαστική Διαταραχή. Παράδειγμα 2ο

Ο Γιάννης είναι ένας νέος που του αρέσει τα Σαββατοκύριακα να πηγαίνει σην γέφυρα Ρίου Αντιρίου και να κάνει bungee jumping. Το κάνει αυτό σχεδόν κάθε Σαββατοκύριακο εδώ και ένα χρόνο.

Ο Γιάννης σίγουρα κάνει κάτι που δεν είναι συνηθισμένο – υπό την έννοια ότι το 95% του πληθυσμού δεν θα δοκιμάσει ποτέ να πηδήξει από μια γέφυρα – και την ίδια στιγμή βάζει σε κίνδυνο την σωματική του υγεία. Καλύπτει λοιπόν τουλάχιστον δύο “κριτήρια” της αποκλίνουσας συμπεριφοράς. Ταυτόχρονα όμως δεν καλύπτει το δεύτερο κριτήριο, μιας και η συμπεριφορά του δεν τον εμποδίζει στην αυτοεξυπηρέτησή του και δεν του δημιουργεί καμμία προσωπική δυσφορία. Άρα εν τέλει κανένας ειδικός δεν θα τον χαρακτήριζε ως άτομο με κάποια διαταραχή στην συμπεριφορά. Παράδειγμα 3ο

Η Ελένη -όντας βαθύτατα θρησκευόμενο άτομο- προσεύχεται και πηγαίνει στην Εκκλησία κάθε μέρα. Την ίδια στιγμή όμως χτυπάει την κόρη της και την αναγκάζει σε πολυήμερες νηστείες γιατί φοράει κοντές φούστες πάνω από το γόνατο, πράγμα που η Ελένη θεωρεί ανήθικο. Πιστεύει πως αυτές οι πράξεις της είναι θεάρεστες και νοιώθει καλά με τον εαυτό της, μιας και “βάζει την κόρη της στον δρόμο του Θεού”.

Αν λάβουμε υπόψη μόνο την πρώτη πρόταση και την τελευταία πρόταση του παραδείγματός μας θα λέγαμε ότι η Ελένη μάλλον δεν παρουσιάζει καμία αποκλίνουσα συμπεριφορά, μιας και θεωρείται συνηθισμένο από την ελλαδική κουλτούρα η έκφραση της θρησκευτικής πίστης. Επίσης, η ίδια νοιώθει καλά με αυτό που κάνει, ενώ δεν παρουσιάζει κανένα πρόβλημα με την αυτοεξυπηρέτησή της. Όμως διαπιστώνουμε πρόβλημα με την συμπεριφορά της όταν ακούμε πως με την αυταρχική συμπεριφορά της βάζει σε κίνδυνο την σωματική (και ψυχική) υγεία της κόρης της. Ένας ειδικός μάλλον θα κατέτασε την Μαρία στην κατηγορία των ατόμων με αποκλίνουσα συμπεριφορά.

Είναι τα κριτήρια αλάνθαστα;

Όπως βλέπουμε τα κριτήρια πράγματι είναι αρκετά καλοί οδηγοί για να φτάσουμε σε κάποιο σχετικά ασφαλές συμπέρασμα για την συμπεριφορά ενός ατόμου. Αλλά σε καμία περίπτωση δεν μπορούμε να θεωρήσουμε αυτά τα κριτήρια ως τους ασφαλείς οδηγούς με τους οποίους θα φτάσουμε σε 100% ασφαλή συμπεράσματα, μιας και μπορούν να προκύψουν διάφορα ερωτήματα γύρω από αυτά. Καταρχήν δεν είναι ξεκάθαρο τι εννοούμε όταν λέμε “κοινωνικό περίγυρο”. Με αυτή την έννοια μπορούμε να περιγράψουμε την οικογένεια, την φυλή, την κοινότητα, την γενικότερη γεωγραφική περιοχή ή την χώρα του ατόμου. Σε ποιον ακριβώς “κοινωνικό περίγυρο” πρέπει να στρέψουμε την προσοχή μας; Κάποιος που επιμένει να καθαρίζει όπλα και να οπλοφορεί μπορεί να θεωρείται επικίνδυνος και εντελώς εκτός τόπου και χρόνου για την Αθήνα, αλλά να είναι ενας συνηθισμένος πολίτης σε κάποιο γειτονικό κράτος ή ακόμη και εντός Ελλάδας (π.χ. σε κάποια χωριά στην Κρήτη). Αν αυτός ο άνθρωπος πρέπει να αξιολογηθεί από κάποιον ειδικό ψυχικής υγείας σε ποια κοινωνική ομάδα θα πρέπει να στρέψει την προσοχή του; Σκεφτείτε πόσο δύσκολη γίνεται η απάντηση σε αυτό το ερώτημα σε μια εποχή όπως η σημερινή όπου η πολιτισμική παγκοσμιοποίηση έχει φέρει στον ίδιο χώρο άτομα με εντελώς διαφορετικό πολιτισμικό προφίλ. Έπειτα τα κριτήρια μπορεί να έρχονται σε σύγκρουση μεταξύ τους. Για παράδειγμα φανταστείτε την κυρία Ελένη του τρίτου παραδείγματος ως ισλαμίστρια στο θεοκρατικό Ιράν. Εκεί σίγουρα η κακή συμπεριφορά απέναντι στην κόρη της θεωρείται κάτι συνηθισμένο από την κοινωνία και τους νόμους της. Μάλιστα το ίδιο το κράτος επιβραβεύει τέτοιου είδους συμπεριφορές και τις προβάλλει ως πρότυπα. Παρόλα αυτά όμως η κόρη της συνεχίζει να διατρέχει κίνδυνο (κυρίως) για την σωματική της υγεία. Αν κάποιος Ιρανός ειδικός θελήσει να αξιολογήσει την ισλαμίστρια κυρία Ελένη (από κλινική πλευρά και όχι από νομική!) σε ποιο από τα δύο κριτήρια θα πρέπει να δώσει μεγαλύτερη έμφαση, στο ότι η συμπεριφορά της θεωρείται κανονική για την κοινωνία της ή στο ότι συστηματικά βάζει σε κίνδυνο την υγεία της κόρης της;

Διαταραχοποίηση της συμπεριφοράς

Το μεγαλύτερο όμως πρόβλημα με την ετικέτα “αποκλίνουσα συμπεριφορά” ή “ψυχική διαταραχή” είναι οι κοινωνικές προεκτάσεις που έχει για την ζωή του ατόμου που στιγματίζεται με αυτή, αλλά και η αμφιλεγόμενη χρήση του όρου για να χαρακτηρίσει άτομα και συμπεριφορές που απλά είναι διαφορετικές. Όπως είχαμε αναφέρει και σε προηγούμενο post, η ομοφυλοφιλία μέχρι και πριν από 30 περίπου χρόνια ήταν μια ψυχική διαταραχή, ενώ σήμερα η συντριπτική πλειοψηφία των λειτουργών ψυχικής υγείας δεν δέχονται κάτι τέτοιο. Τα άτομα όμως που τότε χαρακτηρίζονταν από αυτή την “ψυχική διαταραχή” είχαν τα ίδια ακριβώς χαρακτηριστικά με τους ομοφυλόφιλους του σήμερα. Αλλά είχαν εντελώς διαφορετική αντιμετώπιση τόσο από ψυχιατρικής απόψεως (ψυχοθεραπεία, φαρμακευτική αγωγή κτλ), όσο και από την κοινωνία. Η μόνη διαφορά είναι το χρονικό πλαίσιο της ομοφυλοφιλικής συμπεριφοράς. Αυτό βεβαίως σημαίνει ότι κάτι που σήμερα χαρακτηρίζεται ως “αποκλίνουσα συμπεριφορά”, αύριο μπορεί να αποτελεί συνηθισμένη συμπεριφορά. Φυσικά όμως μπορεί να ισχύσει και το αντίθετο, δηλαδή συμπεριφορές που σήμερα θεωρούνται κανονικές, μπορεί αύριο να περάσουν τα όρια της “αποκλίνουσας συμπεριφοράς” και να φτάσουν να γίνουν ακόμη και ανεξάρτητες διαταραχές. Αυτό το φαινόμενο συνηθίζεται να ονομάζεται “διαταραχοποίηση της συμπεριφοράς” και αποτελεί βασικό προβληματισμό μεταξύ των ειδικών. Κάθε χρόνο που περνάει όλο και περισσότερες συμπεριφορές χαρακτηρίζοναι ως ψυχικές διαταραχές, με αποτέλεσμα νέες διαταραχές να ξεπετάγονται σαν τα μανιτάρια. Αξίζει να αναφερθεί για παράδειγμα πως η πρώτη έκδοση του DSM περιείχε μόνο 66 γενικές ψυχικές διαταραχές, αργότερα ο αριθμός αυτός αυξήθηκε στις 100, αργότερα στις 182, έφτασε τις 256 και αργότερα τις 287 κατά την δεκαετία του 80′, και συνέχισε την ανοδική του πορεία έως και σήμερα που το DSM περιέχει σχεδόν 300 κατηγορίες ψυχικών διαταραχών. Πολλοί εκφράζουν φόβους ότι ο αριθμός αυτός θα συνεχίσει να αυξάνεται στο μέλλον. Φυσικά κάποιος μπορεί να φέρει ως επιχείρημα την ραγδαία εξέλιξη της τεχνολογίας στις νευροεπιστήμες η οποία επιτρέπει την συγκεκριμενοποίηση και διαφοροποίηση των διαφόρων αιτιών κάποια διαταραχής με αποτέλεσμα την δημιουργία νέων κατηγοριών. Όπως και να έχει, παραμένει γεγονός πως σίγουρα η έννοια της ψυχικής διαταραχής χρησιμοποιήθηκε κατά καιρούς για πολιτικούς και ίσως ακόμη και για οικονομικούς λόγους (περισσότερες διαταραχές=περισσότεροι πιθανοί πελάτες) και πως οι σύγχρονες επιστήμες που επικεντρώνονται στην ψυχική υγεία θα πρέπει να αντιμετωπίσουν με σοβαρότητα το θέμα της διαταραχοποίησης της συμπεριφοράς, παίρνοντας αποστάσεις από τα διάφορα συμφέροντα που επηρεάζουν τις εξελίξεις στον χώρο. Πηγές: Εικόνα #1: julkastro